De Duitse kunstenaar Gunter Demnig is al jaren bezig met een omvangrijk kunstproject: de Stolpersteine, oftewel struikelstenen. De stenen zijn bedoeld ter nagedachtenis aan volgende de slachtoffers van het Nazi-regime: Joden, Zigeuners, homoseksuelen, Jehova's getuigen en hen waarop men euthanasie heeft gepleegd. (Is een andere betekenis in het Duits dan in het Nederlands).
Ik ben bezig om de Stolpersteine in Rotterdam op de foto te zetten met het huis er ook bij. En daarna maak ik een opdracht i.s.m. het Gemeentearchief Rotterdam en de site digitaal Joods monument / communities Joods monument.
Heb je belangstelling of wil je me helpen, heb je ideeen, laat het me weten!
groeten, Ted
http://www.stolpersteine.nl/
De Urkse organisatie 'Stichting Odulphu' heeft het stripboek, met bijbehoort lesmaterial, Japien de Joodse uitgebracht. De strip vertelt het leven van de Amsterdams-Joodse koopman Israël Samuel Kropveld die zich samen met zijn vrouw en dochter vlak voor de Tweede Wereldoorlog vestigde op het eiland Urk. De familie kon goed aarden met de Urkers en hadden het erg naar hun zin daar. Na de Duitse inval in Nederland boden veel Urkers de familie aan om onder te duiken. Dit weigerde zij in eerste instantie. Één jaar later besloten zij toch om onder te duiken, vervolgens werden zij opgepakt en naar kamp Westerbork vervoerd. Van daaruit zijn zij op transport gezet naar vernietingskamp Sobibor waar zij direct na aankomst op 9 april 1943 zijn vergast.
Het verhaal van deze familie is exemplarisch voor de geschiedenis van de Jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog.Het stripboek ‘Japien de Joode’ maakt deze geschiedenis toegankelijk voor zowel oud als jong. De makers van de strip hebben er ook drie lesbrieven bij ontwikkeld. Deze lesbrieven zijn uitermate geschrikt voor de bovenbouw van het basisonderwijs en het gehele middelbare onderwijs.
Bekijk hier het stripboek en klik hier voor het lesmateriaal!
In samenwerking met Holocaustoverlevenden en onder meer herinneringscentrum Yad Vashem heeft de VN een tweetal studiegidsen over de Holocaust gemaakt.
Studiegids The Last Flight of Petr Ginz vertelt het verhaal van Petr Ginz, een Tsjechische jongen die met indrukwekkende tekeningen de verschrikkelijke situatie om zich heen weergaf, en met zijn kunst ook geestelijk probeerde te ontsnappen aan zijn ellendige situatie. Hij werd in 1944 op zestienjarige leeftijd vermoord in Auschwitz. Een kopie van zijn tekening Maanlandschap werd meegenomen door Israelische astronaut Ilan Ramon op diens noodlottige vlucht met ruimteveer Columbia in 2003.
Studiegids Women and the Holocaust: Courage and Compassion behandelt de Holocaust door de ogen van een zestal vrouwen: Esther Bem, Anna Heilman, Agnes Kun, Anita Lasker-Wallfisch, Julia Lentini en Vladka Meed. Onder onmogelijke omstandigheden probeerden zijn hun families in leven te houden en hun menselijkheid te behouden. Zij vertellen hun verhalen zelf, met bijbehorende videobeelden.
The Void is een digitaal lesplan van holocausteducation.org.uk voor middelbare scholieren, dat de gevolgen van de Holocaust laat zien aan de hand van wat en wie ermee is weggevaagd. In een paar jaar verdwenen uit verschillende regio’s hele gemeenschappen van honderdduizenden of miljoenen mensen, en daarmee hele culturen. The Void laat zien wat een leegtes zij achterlieten, van Rhodos tot Krakau.
Leerlingen worden geconfronteerd met beelden van levendige Joodse gemeenschappen voor de Tweede Wereldoorlog op verschillende plekken in Europa, en hoe diezelfde plaatsen eruit zien nu vrijwel alle Joden er weg zijn. De kernboodschap is duidelijk: genocide eindigt niet met moord, maar laat generaties lang blijvende sporen achter.
Het lesplan gaat uit van één les van ongeveer een uur lang voor middelbare scholieren vanaf ongeveer 13 jaar oud, en is vrij te downloaden met alle bijlagen.
De Amerikaanse website Echoes & Reflections heeft een zeer uitgebreide online tijdlijn ontwikkeld voor in de klas. De tijdlijn bestrijkt de jaren 1933-1945 en geeft hiermee een helder en overzichtelijk chronologisch overzicht van de opmaat tot en uitvoering van de Holocaust. De tijdlijn is gevuld met beeldmateriaal en heeft tevens ook genoeg verdieping indien gewenst. De tijdlijn is in het Engels, maar biedt zo veel materiaal dat deze ook in uw klaslokaal van groot nut kan zijn.
De tijdlijn begint met de Machtergreifung op 30 januari 1933 en gaat daarna in op de machtsconsolidatie van de nazi's in Duitsland en het begin van de discriminatoire wetten die zij invoeren, waaronder de Neurenberger rassenwetten. Ook invloedrijke gebuertenissen in Europa, zoals de Spaanse Burgeroorlog, komen aan bod. Elke gebeurtenis heeft extra achtergrondinformatie, in de vorm van documenten of een korte video. De tijdlijn is zeer visueel ingesteld en is daarom zeer gebruikbaar voor in de klas.
Echoes & Reflections is een website opgezet door de Anti-Defamation League, de Shoah Foundation en Yad Vashem. De website staat vol educatief materiaal, geschikt voor verschillende niveau's. Daarnaast is er ook veel achtergrond- en verdiepingsmateriaal te vinden voor zowel de geinteresserde leerling als docent.
U kunt via deze link de tijdlijn bekijken.
De Joden Houttuinen in Amsterdam was een straat van de oude Jodenbuurt die gesloopt werd om de IJ-tunnel aan te leggen. In De straat die niet meer bestaat geeft datajournalistiek programma Pointer een rondleiding in dit verdwenen, maar ooit dichtbevolkte stuk Joods Amsterdam.
Slechts weinig van de vele Joden die in dit straatje samengepropt woonden, overleefden de oorlog. Deze virtuele rondwandeling van Pointer vertelt in samenwerking met Joods Amsterdam enkele van hun verhalen, van de boksschool van Ben Bril tot de zuurfabriek van Barend Zwaaf.
Per verdwenen huis, wordt voor zover mogelijk vermeld wie er woonde, en een korte geschiedenis gegeven: ‘Nr. 11: Er is weinig bekend over de bewoners van deze woning. In het Algemeen Handelsblad van 17-12-1914 werd 6.000 kilo ganzenvet aangeboden op dit adres. Tijdens de oorlog is de woning gesloopt.’
Tijdens de Tweede Wereldoorlog onteigende de Duitse bezetter meer dan 7.000 panden van Joodse eigenaren in Amsterdam. Pointer deed hier onderzoek naar, en brengt de geschiedenis op verschillende manieren in beeld in Vastgoedboeken van de Duitse bezetter.
Van het voormalige straatje op het Amsterdamse eiland Uilenburg is nu nog alleen het zogenaamde Goslerhuisje over, tegenwoordig Café De Sluyswacht. Deze virtuele reconstructie brengt de herinnering aan een verdwenen gemeenschap tot leven, en is een uitstekend beginpunt voor een verdere studie van de bevindingen van Pointer, over hoe de Duitsers massaal eigendom van Joden afpakten, en wie daar ook na de oorlog van profiteerden.
Kijk hier naar een kaart van panden die van Joden onteigend zijn in heel Nederland.
Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft het er zwaar mee dat zij momenteel niemand kunnen ontvangen en rondleiden, zo zeggen zij zelf.
De stichting heeft op haar website daarom een virtuele rondleiding staan, samen met een collectie lespakketten voor basisonderwijs, middelbare scholieren en mbo'ers. Deze website kan hiermee een goede aanvulling zijn op klassikale lessen, en geeft leerlingen de mogelijkheid om het kamp - zeker in tijden van lockdown - ook digitaal te bezoeken.
De virtuele rondleiding geeft een inkijkje in het leven in Kamp Westerbork gedurende de oorlog, en laat de schrijnende situatie waarin Nederlandse Joden toen zaten goed aan bod komen.
Bekijk deel 1 van de virtuele rondeliding door het kamp op YouTube.
Enkele jaren terug heeft de Verenigde Naties in het kader van meer aandacht voor de Holocaust en (historisch) antisemitisme een uitgebreid lesplan ontwikkeld over de ervaringen van vrouwen in de Holocaust. Let wel, het materiaal is in het Engels.
In dit lesplan komen de ervaringen en verhalen van meerdere vrouwen aan bod, opgedeeld in zes hoofdstukken. Onder andere het verhaal van Hannah Szenes komt aan bod. Het lesplan geeft een inkijkje in de ervaringen van de miljoenen vrouwen die vermoord zijn door de nazi's. Naast de verhalen zitten er ook gedichten, foto's en enkele vragen voor in de klas.
Geïnteresseerd? Zie hier het gehele lesplan.
4FREE is een online omgeving over vrijheid en burgerschap, uitermate geschikt voor MBO-studenten, maar ook voor het voortgezet onderwijs. Sterker nog: de website is geschikt voor eenieder die in gesprek wil gaan over de betekenis van vrijheid en onvrijheid. De gesprekken kunnen ontstaan naar aanleiding van films, artikelen en interviews over vieren en vrijheid. Ook het thema 'herdenken' wordt op een sterke manier behandeld.
Er zijn Films met vragen waarin ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog in gesprek gaan met jonge ooggetuigen van de oorlog in Irak en in Syrië. Sara (15) en Trijneke (88) gaan in gesprek en Wahhab (25) en Emmy (85) hebben een gefilmd gesprek over oorlog en vrijheid. Daarnaast zijn er vier films over de grenzen van vrijheid. Daarbij gaat het over vrij zijn van armoede, van angst en vrij zijn in geloof.
Onder Artikelen met vragen staan verschillende teksten die gaan over jongeren met een Indische achtergrond, over 'vrijheid door de eeuwen', dat een mooie geschiedenis schetst. Daarnaast staat er een stuk over discriminatie op basis van je achternaam. Bij al deze teksten staan vragen die in de klas besproken kunnen worden.
Gedurende de Holocaust waren vrouwen net zo goed slachtoffer als mannen en kinderen. Joodse vrouwen werden zelfs als een apart doelwit gezien door de nazi's. Meer dan 2 miljoen vrouwen werden door de nazi's vermoord. De Holocaust had verregaande gevolgen voor het leven van vele vrouwen, Yad Vashem heeft enkelen van hen in de spotlight gezet.
Via deze website worden de verhalen van enkele vrouwen de positie van hen gedurende de Holocaust uitgediept. In de samenleving van de jaren '30-'40 was hun positie in de patriachale samenleving een andere dan die van nu, waardoor vrouwen vooral gezien werden als huisvrouw en moeder. Dit beeld zorgde ook dat de nazi's Joodse vrouwen extra vervolgden en praktisch allen van hen linea recta vermoordden. Duitse mannen die met Joodse vrouwen gingen werden in de jaren '30 al weggezet als 'rassenvervuilers'. Toen de vervolgingen begonnen werden sommige vrouwen gedwongen om de taken die de mannen eerder deden op te pakken.
De spotlight laat de verschillende rollen van vrouwen gedurende de Holocaust zien: waaronder moeder, partizaan, artiest, vriendin. Via enkele voorbeelden komen verschillende aspecten van het vrouw-zijn gedurende de Holocaust aan bod. Vrouwen als Marta Byk, Genia Judzki, Lina Beresin, Lili Kasticher en Mirjam Waterman krijgen een podium bij Yad Vashem. Hun verhalen geven ons een inkijk in de wereld waarin deze vrouwen toen leefden.
“... De toekomstige historicus zal een passende pagina moeten wijden aan de Joodse vrouw in de oorlog. Ze zal een belangrijke plek in de Joodse geschiedenis innemen vanwege haar moed en standvastigheid. Door haar verdienste zijn duizenden families erin geslaagd de verschrikkingen van die tijd te overwinnen.”
- Emanuel Ringelblum
Het lot van zes miljoen joden werd beslist tijdens één vergadering van nog geen twee uur. Op 4 mei, direct na de Dodenherdenking, verschijnt er een hoorspel over. KONVOOI, een jong theatercollectief onder het talentontwikkelingsprogramma Orkater/De Nieuwkomers, maakt een reconstructie van deze historische vergadering aan de hand van bestaande notulen in Wannsee – een hoorspel: Het gevaar van denken zonder ethiek. Een audiovoorstelling over de kracht van woorden, en hoe die hele bevolkingsgroepen kunnen ontmenselijken.
De Wannseeconferentie was een bijeenkomst op 20 januari 1942 van vijftien nazi-ambtenaren over wat zij ‘het Joodse vraagstuk’ noemden. Gewetenloos en gevoelloos besloten zij wat er met de Joden van Europa moest gebeuren, en wie er als Jood vervolgd moest worden. Een kopie van de notulen van deze vergadering kwam in 1947 tijdens de Neurenbergprocessen boven water. Genocide werd benaderd en gepland als een juridisch, ambtelijk en logistiek project.
Wannsee is een hoorspel gebaseerd op deze notulen. De tekst vindt u hier, als voorproefje.
“Behandel ze als demonen, het kwaad, onmenselijke fantasieën
en de wereld zal terecht van ons walgen.
Als je ze wetteloos afslacht, worden ze martelaren
en dat zal hún overwinning zijn.”
Vanaf 4 mei om 20.02 uur, direct na de Nationale Herdenking, is het hoorspel online te beluisteren. Dit kan via de websites van Orkater en Theater Na de Dam, maar is ook te vinden op Spotify of via de podcastapps onder ‘Orkater:podcasts’.
De videoserie War against Humanityvan Youtube-kanaal World War Two geeft een uitgebreide, sobere kijk op de ergste oorlogsmisdaden van de Tweede Wereldoorlog, met uitgebreide aandacht voor de Holocaust als absoluut dieptepunt. Helaas wordt het educatieve nut ervan beperkt door het beleid van Youtube.
Al sinds september 2018 behandelt World War Two de Tweede Wereldoorlog, in een meerjarig documentaireproject waarbij gebeurtenissen uit de oorlog telkens zo'n tachtig jaar na dato uitgelicht worden. Het kanaal World War Two borduurt voort op het concept van Youtube-kanaal The Great War, dat eerst op deze wijze verslag deed van de Eerste Wereldoorlog, en eveneens een productie is van het door presentator Spartacus Olsson opgerichte Duitse kanalennetwerk Mediakraft.
Nu het kanaal al meer dan drie jaar de Tweede Wereldoorlog op de voet volgt, houdt dat in dat men nu verslag doet van het jaar 1942. Hierbij komen de Jodenvervolging en Holocaust steeds meer aan bod, die gedurende de oorlog op gang kwamen en steeds erger werden. De rubriek War against Humanityover de misdaden tegen de menselijkheid van de Tweede Wereldoorlog verschijnt tweewekelijks.
War against Humanity
War against Humanity wordt gepresenteerd door Spartacus Olsson, geschreven door Olsson en jonge Nederlandse historicus Joram Appel. In zorgvuldig detail worden misdaden tegen de menselijkheid gebeurtenis na gebeurtenis uitgelicht, zoals hierboven te zien.
Een van de beklemmendste afleveringen van War against Humanity gaat over het openen van concentratiekamp Auschwitz in maart 1942. Zoals te zien, confronteert dit volgers van het kanaal op een grote beperking ervan, niet voor de eerste keer, en volledig veroorzaakt door de regels van Youtube. Aangezien verslagen en beeldmateriaal van de Holocaust al gauw (terecht) worden aangemerkt als 'schokkend', beperkt Youtube de mogelijkheid om deze en andere afleveringen van de serie te kijken tot kijkers boven de 18 jaar en ouder. Sinds kort moet u als kijker uw leeftijd bevestigen door een (weliswaar gecensureerde) foto van uw legitimatie naar Google op te sturen. Uit privacyoverwegingen is het goed voor te stellen dat men daar niet zomaar zin in heeft. Dit is ontzettend jammer, want het beperkt de toegankelijkheid van de video's als lesmateriaal. Bovendien heeft de Nederlandse overheid bepaald dat zelfs de meest grafisch schokkende horrorfilms, puur bedoeld voor vermaak, geschikt zijn voor kijkers vanaf zestien jaar en ouder. Holocaustonderwijs moet juist meer toegankelijk zijn, ook voor jongere kijkers dan achttien of zestien.
De Holocaust is per definitie schokkende materie, en foto's ervan des te meer. Dat betekent niet dat Holocaustonderwijs ongeschikt is voor minderjarige leerlingen. Het gaat over een schokkende episode in de menselijke geschiedenis, waarbij beeldmateriaal noodzakelijk is om de ernst ervan goed over te brengen.
De criteria 'schokkend' en 'ongeschikt voor minderjarigen' worden gelukkig inconsequent toegepast, waardoor veel afleveringen van deze waardevolle en educatieve serie (zoals hierboven) wel voor iedereen te kijken zijn, zonder dat internetprivacy in het geding is.
De Katholieke Universiteit te Leuven (BE) heeft een speciale pagina voor godsdienstonderwijs, genaamd 'Thomas'. Een van de didactische pakketten die men daar aanbiedt is 'Wat na Auschwitz?'. Hier kan u een schat aan informatie ontdekken om uw lessen samen te stellen: achtergrondinformatie, lesimpulsen en didactische werkvormen.
Via deze website wordt mooi de beginsituatie geschetst, waarna enkele knooppunten worden besproken. De website houdt goed rekening met verschillende aanknooppunten bij het leerplan. De website biedt uitgebreide achtergrondinformatie, zoals verschillende websites, theoretische kaders en links naar andere elementen van 'Thomas'.
De websitevolgt een aantal 'sporen' en beantwoord de volgende vragen: hoe kon en kan het kwaad van Auschwitz gebeuren? Valt de Holocaust te ontkennen? Wat is het belang van herinneren en herdenken? Hoe klinkt de stem van de slachtoffers? Is er een God na Auschwitz? En hoe kunnen mensen en maatschappijen dit kwaad overstijgen?
Het YIVO Bruce and Francesca Cernia Slovin Online Museum vertelt op interactieve wijze het overlevingsverhaal van Beba Epstein, een Joods meisje uit Vilnius geboren in 1922, van wie de autobiografie in 2017 werd opgedoken.
Op speelse, maar serieuze wijze volg je haar leven, van haar vroege jeugd in het vooroorlogse ‘Jeruzalem van Litouwen’, haar ontsnappingen aan de dood tijdens de Tweede Wereldoorlog, tot aan het nieuwe leven dat zij opbouwde in Amerika. De website biedt per hoofdstukje een indrukwekkende hoeveelheid aan verdiepingsmateriaal in de vorm van geschreven bronnen en uitgelichte virtuele museumstukken. Door aandacht te besteden aan relevante details zonder gratuit de gruwelen van de Holocaust op te rakelen, en goed geplaatste waarschuwingen bij details over de oorlog, is het online museum geschikt voor vrijwel alle leeftijden.
Het museum geeft een levendig beeld van het Joodse Vilnius, Litouwen en Polen van voor de oorlog. Te vaak wordt in lesmateriaal over de Holocaust vooral aandacht besteed aan de verschrikkingen van wat er uiteindelijk gebeurde. Hier wordt juist eerst liefdevol, met veel detail en verdiepingsmateriaal ingegaan op wat er verloren gegaan is. Neem een wandeling door diverse computergeanimeerde straten van het Joodse Vilnius uit de jaren ’30 van de vorige eeuw, bekijk Beba’s Jiddische schoolboeken, of blader door stripverhalen over de verschillende Joodse jeugdbewegingen van voor de oorlog, die uiteindelijk nog decennialang het Joodse leven in Amerika en elders, en het politieke landschap van Israel zouden beïnvloeden.
Waar Beba’s oorlogstrauma’s aan bod komen, worden zij toegelicht met videomateriaal uit een uitgebreid interview met haar op latere leeftijd uit 1984. Er wordt aandacht besteed aan het verhaal van de Joodse gemeenschap, de rol van niet-Joodse Litouwers als getuigen en medeplichtigen, en het lot van de overlevende Joden uit Oost-Europa na de oorlog.
Net als in een fysiek museum, kun je zo door de virtuele tentoonstelling heen lopen en een gevoel krijgen voor de grote lijnen van het verhaal en de belangrijkste gegevens, of per hoofdstuk uitgebreid ingaan op de kleinere, betekenisvolle details, bronnen, en leeslijsten. Een unieke tentoonstelling over de Sjoa en wat ervoor en erna kwam, ongekend geschikt voor tijden van lockdown, waarin de zeer weinig nog levende Holocaustoverlevenden niet meer zo makkelijk groepen leerlingen hun verhaal kunnen vertellen als voorheen.
Dit pakket is samengesteld door Yad Vashem met de bedoeling docenten in de gelegenheid te stellen het thema ´Holocaust´ te behandelen aan de hand van literatuur en schilderkunst. Poëzie stelt ons in staat om de Holocaust op een persoonlijke, individuele wijze te benaderen.
Leeftijd: 16-17-18 jaar
Duur: 1-2 uur
"Zes gedichten, zes schilderijen" thematiseert verschillende aspecten van de Holocaust en biedt een breed spectrum aan gespreksmogelijkheden. Alle gedichten worden vergezeld van een schilderij, die kunstenares Liz Elsby speciaal voor de gedichten gemaakt heeft. De schilderijen geven haar indrukken van de gedichten weer.
De doelen van dit lespakket zijn:
- het analyseren van de gedichten en de schilderijen en hun verband.
- het bespreken van de Holocaust via persoonlijke en artistieke benaderingen.
- het bespreken van historische thema’s, als ‘deportatie’ en ‘het leven in een ghetto’.
- het bespreken van de thema’s ‘slachtoffers, daders, omstanders, meelopers en profiteurs.’
- antwoorden zoeken op vragen over de Joodse identiteit en religie na de Tweede Wereldoorlog.
- het bespreken van de omgang met de Holocaust vandaag de dag en de gevolgen hiervan voor de toekomst.
- aansluitend op de gesprekken over schilderkunst en literatuur kunnen de leerlingen gemotiveerd raken zichzelf op artistieke wijze uit te drukken.
Deze keuze aan gedichten representeert de tijd voor, tijdens en na de Holocaust. De zes gedichten tezamen tonen echter geen volledig beeld van de Holocaust, maar geven wel een veelvoud aan verschillende thema’s weer. Hieronder staat een overzicht van de gedichten met bijbehorende thema’s.
Shema - Primo Levi
Gij die veilig leeft
In uw beschutte huizen,
Gij die ‘s avonds thuiskomt
Bij warme spijs en dierbare gezichten:
Bedenkt of dit een man is
Die werkt in de modder
Die geen vrede kent
Die vecht om een stuk brood
Die sterft om een ja of een nee.
Bedenkt of dit een vrouw is
Zonder haar en zonder naam
Zonder herinnering aan wat was
Met lege ogen en koude schoot
Als een kikvors in de winter
Bedenkt dat dit geweest is:
Ik beveel u deze woorden.
Grift ze in uw hart
Waar ge gaat waar ge staat
Bij het opstaan bij het slapen gaan:
Zegt ze voort aan uw kinderen.
Of uw huis begeve u,
Ziekte verlamme u,
Uw nageslacht wende zich van u.
Primo Levi, een Joods-Italiaanse dichter en schrijver, werd in 1919 in Turijn geboren.Voor de Tweede Wereldoorlog was hij een industrieel chemicus. In 1943 werd hij gearresteerd en gedeporteerd naar Auschwitz, waar hij in leven bleef door zijn ´nut´ voor de nazi´s als chemicus. Zijn meest bekende prozawerk is het boek `Is dit een mens´, waarin hij zijn ervaringen in Auschwitz beschrijft. In 1987 stierf hij door onbekende oorzaak.
Suggesties voor gesprek
“Shema”, Hoor. Dit verwijst naar een centraal religieus Joods gebed, namelijk ‘Hoor Israël, de Eeuwige is onze God, de Eeuwige is Een (Deut. 6:4-9, 11:13-21 en Num. 15:37-41), bestaande uit drie onderdelen, dat twee maal per dag wordt uitgesproken. In het Shema wordt men opgeroepen om de eenheid van God lief te hebben en aan de volgende generaties door te geven.
- Let op de vorm van het gedicht. Het bevat drie gedeeltes waar de Holocaust besloten ligt in de beschrijving van het comfortabele na-oorlogse leven in het eerste vers en de ernstige waarschuwing in het laatste vers.
- Het laatste vers roept een deel van het centrale gebed van de Joodse liturgie op, het Shema, tevens de titel van het gedicht. ´Shema´ is ook het eerste woord van het gebed, te vertalen als ´Luister!´ Levi´s parafrase van deze vier regels van het gebed vormen de achtergrond voor zijn krachtige waarschuwing en oproep tot herinnering.
- Interpreteer de dreigende waarschuwing in het laatste gedeelte van het gedicht met behulp van kennis over de achtergrond en ervaringen van de dichter. Het gedicht is geschreven in 1946, een jaar na zijn bevrijding uit Auschwitz-Birkenau.
- In hoeverre komen de thema’s op het schilderij overeen met die uit het gedicht? Hoe kunnen de figuren op het schilderij geinterpreteerd worden?
Erfenis - Chaim Guri
De ram kwam als laatste
En Abraham wist niet dat deze
antwoord was op de vraag van het kind.
Zijn eerstgeborene aan het einde van zijn dagen.
De oude man hief zijn hoofd.
Toen hij zag dat het geen droom was
en de engel daar stond -
liet hij het slachtmes vallen.
Het kind, verlost uit zijn gevangenschap
zag zijn vaders rug.
Isaäk, zoals men zegt, werd niet ten offer gebracht.
Hij leefde lang, en zag geluk tot zijn licht doofde.
Maar dat ene uur liet hij zijn nageslacht na.
Zij worden geboren
met een mes in hun hart.
Chaim Guri, een Hebreeuwse dichter, werd in 1923 geboren in Israël. Hij heeft gediend in de Palmach, de Hagana en het Israëlische leger. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij naar Europa gestuurd om de Displaced Persons kampen te bezoeken. Zijn poëzie behandelt een breed scala aan onderwerpen. Sommigen zijn zeer persoonlijk en beschrijven zijn ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de Onafhankelijkheidsoorlog in Israël.
De Hagana - “De Verdediging”, was een Joodse paramilitaire beweging in het Britse Mandaat Palestina, in de periode van 1920-1948. Een paramilitaire beweging lijkt op een leger, maar maakt officieel geen deel uit van de staat. Het Britse Mandaat Palestina werd in 1948 de staat Israël. De Hagana werd vanaf dat jaar het officiele Israëlische leger. Een zeer groot deel van de Joodse jongeren en volwassenen in Palestina behoorde tot de Hagana.
De Palmach - is de elite-strijdmacht van de Hagana, opgericht in 1941. Leden van de Palmach werden later hooggeplaatste figuren in het Israëlische leger, vanaf 1948, en werden prominente figuren in het Israëlische culturele, politieke en literaire leven.
Displaced Persons Camps - na de bevrijding van de concentratiekampen bestond er geen beleid vanuit de gallieerden over de opvang van overlevenden. 200.000 Joden werden in zogenaamde DP-kampen geplaatst, in Oostenrijk, Italië en de westelijke bezettingsgebieden van Duitsland. Zij leefden hier onder zware omstandigheden, soms zelfs tezamen geplaatst met Duitse gevangenen en nazi-collaborateurs.
Pas in het najaar van 1945 werden de omstandgheden iets beter. De Joodse overlevenden werden nu in huizen geplaatst, gescheiden van de gevangenen. In 1946 en 1947 nam het aantal DP-kampen enorm toe, omdat een grote stroom van overlevenden uit Oost-Europa naar het westen kwam. De toename in aantal DP-kampen deed de internationale politieke druk toenemen om een oplossing te zoeken. In 1952, twee jaar na de oprichting van de staat Israël, waren bijna alle DP-kampen gesloten.
Onafhankelijkheidsoorlog - Op 19 november 1947 namen de VN een resolutie aan, waarin werd bepaald dat het Britse Mandaatgebied Palestina werd opgedeeld in een Joods en een Arabisch gebied. De meeste Joden gingen akkoord met het voorstel, de Arabieren niet. Er brak een strijd uit, tussen Arabische troepen en de Joodse Hagana. Op 14 mei 1948 werd de staat Israël uitgeroepen. De strijd was echter nog niet voorbij. Op 15 mei 1948 verlieten de Britse troepen het voormalig mandaatgebied, waarna een coalitie van Arabische landen het gebied binnenviel. Het begin van de Onafhankelijkheidsoorlog. Begin 1949 werden op Rhodos wapenstilstanden getekend tussen Israël en Egypte, Libanon, Jordanie en Syrië.
Suggesties voor gesprek
- Dit gedicht verwijst naar het Bijbelse verhaal van het offeren van Isaak, Genesis 22. Hoe staat dit in verhouding tot de Holocaust?
- De essentie van het gedicht wordt bereikt in de laatste twee regels. Het gedicht leidt tot discussie over de erfenis over het nalatenschap van dit verhaal voor toekomstige generaties. Zijn de nakomelingen van Isaak voor altijd belast met een litteken van een eeuwige wond?
- De essentie van de Joodse identiteit in de huidige eeuw, na twee millenia van Joodse geschiedenis, wordt gekenmerkt door herhaaldelijke pogroms en de Holocaust.
- Zjn vervolging, etnisch geweld en slachtofferschap ingebed in het menselijke karakter?
- Over het schilderij:
- Is de ‘ aardbol’ een weergave van een permanente last die de meerderheid van de mensheid moet dragen?
- Is het schilderij een optimistische, pessimistische of reëele weergave van Guri’s voornaamste boodschap?
- Wat toont de kunstenares in de lichaamstaal van het slachtoffer?
Psalm - Paul Celan
Niemand kneedt ons nogmaals uit aarde en leem
niemand beleest onze stof.
Niemand.
Uw naam zij geprezen, Niemand.
Om uwentwille
zullen wij bloeien.
U
tegemoet.
Een niets
waren wij, zijn wij, zullen
wij blijven, bloeiend:
de niets-, de niemandsroos.
Met
de stijl zielshelder,
de meeldraden hemelswoest,
de bloemkroon rood
van ’t purperwoord dat wij zongen
boven, o boven
de doorn.
Paul Celan is geboren in Czernowitz, Bukovina in 1920. In 1942 zag Celan zijn ouders gedeporteerd worden naar Auschwitz. Paul Celan overleefde de Holocaust in andere kampen, maar heeft zijn ervaringen nooit kunnen verwerken. In 1970 pleegde hij zelfmoord.
Suggesties voor gesprek
- Dit gedicht is in 1963 geschreven en gepubliceerd in de verzamelbundel ‘De Niemandsroos’. Het hoofdthema van het gedicht is de verhouding tussen mens en God, een thema dat veel voorkomt in het werk van Celan.
- De titel van het gedicht staat in contrast met de inhoud van het gedicht. Normaliter zijn psalmen een uiting van lof voor God en voor de vertrouwensband tussen mens en God. De ontkenning van God biedt veel stof tot discussie. Een veelvoud aan voorbeelden van dit thema kunnen in het gedicht worden gevonden.
- Welke tegenstellingen worden in het laatste vers met elkaar vergeleken?
- De volgende punten kunnen besproken worden:
- De betekenis van de roos en haar beschermende doornen
- De vorm van de roos- geeft zij de dualiteit van Celan’s Niemandsroos weer?
- Wat geeft de plaatsing van de roos in de hoek van het schilderij, en de doornen diagonaal over het midden, weer?
De Vlinder - Pavel Friedman
Het was de laatste, de allerlaatste
Hij was zo rijk, zo stralend, zo verblindend geel.
Het was net een traan van de zon
Die verzengt tegen een witte steen.
Zo'n schittering van geel,
Vloog onbelemmerd de hoogte in,
Weg, ik weet het zeker, omdat
Hij onze wereld vaarwel wilde kussen.
Zeven weken woon ik hier,
Opgesloten in dit ghetto;
Ik heb de paardenbloemen naar me zien reiken,
En de witte kastanjebloesems op de binnenplaats
Maar een andere vlinder heb ik nooit meer gezien.
Die vlinder was de laatste, want
Er leven geen vlinders hier in Terezin.
Pavel Friedman was een jonge dichter, die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het ghetto Theresiënstadt heeft gewoond. Er is weinig bekend over deze dichter, maar aangenomen wordt dat hij 17 jaar oud was toen hij op 4 juni 1942 het gedicht `De Vlinder` schreef. Het gedicht is na de oorlog gevonden op een geheime bewaarplaats van kinderwerkjes in Theresiënstadt. Pavel is gedeporteerd naar Auschwitz waar hij stierf op 29 september 1944.
Ghetto Theresiënstadt - werd in Tsjechië opgericht door de nazi´s als modelghetto, dat getoond kon worden aan de wereld als voorbeeld van ´Hoe goed de Joden leefden onder de nazi´s`. Dit was een schijnvertoning en werd alleen gebruikt voor propagandadoeleinden. In werkelijkheid waren de omstandigheden in Theresiënstadt slechts iets beter dan in andere concentratiekampen. Van de 140.000 Joden uit Tsjechoslowakijke, Hongarije, Duitsland, Oostenrijk en Nederland die gevangen zaten in dit ghetto, zijn 88.000 doorgestuurd naar vernietigingskampen, 33.000 stierven in het ghetto zelf en 19.000 overleefden.
Suggesties voor gesprek
- Het gedicht beweegt zich tussen optimisme en pessimisme. Pavel was ongeveer 17 jaar oud toen hij dit gedicht schreef. Leerlingen van die leeftijd kunnen de positieve en negatieve aspecten uit het gedicht beschrijven.
- De aandacht van de jonge dichter voor de vlinder kan worden benoemd in termen van de symbolische betekenis die hieraan kan worden gegeven in relatie tot de gevangenschap in het ghetto.
- In Pavel Friedman’s gedicht spelen kleuren een belangrijke rol. Het contrast tussen donker en licht komt overeen met het extreme optimisme en pessimisme.
- Wat betreft het schilderij kunnen de volgende punten worden besproken:
- de relatieve grootte van de vlinder
- de positie van de vlinder aan de zijkant van het schilderij.
Geschreven met een potlood in een afgesloten wagon - Dan Pagis
hier in dit transport
ben ik Eva
met mijn zoon Abel
als jullie mijn oudste zoon zien
Kaïn zoon van Adam
zeg hem dan dat ik
Dan Pagis, een Hebreeuwse schrijver, werd in 1930 geboren in Bukovina, Roemenië. Zijn kinderjaren bracht hij door in een concentratiekamp in de Oekraïne (voormalig Roemenië), van waaruit hij is gevlucht. Over deze periode wil Pagis niet spreken. In 1946 is hij geemigreerd naar Eretz Israël, waar hij later Middeleeuwse Hebreeuwse literatuur doceerde aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. Hij werd een van de meest bekende dichters van de moderne Hebreeuwse literatuur. Zijn verwijzingen naar de Holocaust zijn vaak zijdelings en gefilterd door zijn gebruik van Bijbelse of mystieke beelden en begrippen. In 1986 is hij gestorven.
Eretz Israël: `Het Land van Israël` is de benaming van het gebied waarin vanaf 1948 de staat Israël zich bevindt. Zowel de bepaling van het gebied als de term ´Eretz Israël´ hebben een Bijbelse oorsprong. De term ´Eretz Israël´ wordt gebruikt om het gebied in de periode voor de oprichting van de staat Israël mee aan te geven. Eretz Israël en de moderne staat Israël hebben niet per definitie dezelfde grenzen.
Suggesties voor gesprek
- In een zeer bondig, geconcentreerd gedicht van zes korte regels slaagt Pagis erin een deel van zijn pijn en verschrikkingen van de Holocaust te beschrijven. De basis van het gedicht is de eerste familie op aarde (Adam, Eva, Kaïn en Abel) volgens de Joods-Christelijke cultuur. De kern van het gedicht is het verzoek van de moeder om een boodschap aan haar zoon over te brengen, die onbeschreven blijft.
- Tenminste vier thema’s kunnen onderscheiden worden.
- de eerste moord in de menselijke geschiedenis
- de noodzaak om een getuigenis achter te laten
- de plaats en rol als moeder van een moordenaar en zijn slachtoffer in de eerste familie op aarde
- de Holocaust zelf. Pagis raakt slechts zijdelings aan de moord van Kaïn op zijn broer Abel (Bijbelboek Genesis). De lichte verwijzingen naar de broedermoord en de Holocaust versterken juist de boodschap van het gedicht.
- Leerlingen kunnen nagaan of een van de thema’s de voornaamste rol speelt in de artistieke weergave van de kunstenares, of dat meerdere thema’s in het schilderij worden weergegeven.
- Het schilderij doet de vraag rijzen welke familie hier wordt getoond. Eva en Abel uit de Bijbel, of wellicht een moeder met kind in de Holocaust.
Eerst kwamen ze voor de Joden - Martin Niemöller
Eerst kwamen ze voor de Joden
en ik zei niets
want ik was geen Jood
Toen kwamen ze voor de communisten
en ik zei niets
want ik was geen communist
Toen kwamen ze voor de vakbondslieden
en ik zei niets
want ik was geen vakbondslid
toen kwamen ze voor mij
en was er niemand meer over
die iets kon zeggen
Martin Niemöller, een Duitse pastoor en theoloog, werd in 1892 geboren in Duitsland. Aanvankelijk was hij een aanhanger van Hitler, maar later werd hij een tegenstander. Hierom werd hij gearresteerd tijdens de Tweede Wereldoorlog en gestuurd naar de concentratiekampen Sachsenhausen en Dachau. In 1945 werd hij door de geallieerden bevrijd en hij vervolgde zijn carrière in Duitsland als predikant en bekend pacifist.
Suggesties voor gesprek
- Dit gedicht vertegenwoordigt de omstanders, meelopers en profiteurs in de menselijke context van de Holocaust. De ‘lyrische ik’ toont berouw over zijn zwijgzaamheid in het aangezicht van de nazi- agressie. Hij gaat op verschillende groeperingen in.
- De boodschap van het gedicht is dat de daders door de passieve of gelijkgestemde houding van het volk, de vrije hand kregen om hun plannen uit te voeren. Politieke en religieuze opponenten van het nazi-regime vormden een minderheid en veelal werden gearresteerd.
- Het schilderij, behorende bij dit gedicht, toont het gevaar van vervolging. Het vormeloze karakter van geweld en de angst voor de dreiging zijn beide aanwezig in het s
De vertalingen zijn gedaan door Yael Moshe, Mirjam van Lith en Dirk de Batist. De schilderingen zijn van Liz Elsby.