Woordenlijst

ANP

Het Algemeen Nederlands Persbureau, dat nog steeds bestaat, verzorgde tijdens de bezetting het nieuws voor de media. Omdat de Duitsers het ANP controleerden was de berichtgeving uiterst subjectief. In de volksmond werd het ANP ook wel 'Adolfs Nieuwste Papegaai' genoemd.

Arbeitseinsatz

In alle bezette gebieden werden veel mannen tot 35 jaar opgeroepen om dwangarbeid te verrichten in de werkkampen van de Duitsers.

Ariër

Het volgens de nazi's superieure ras, het woord op zich betekent 'nobele'. Volgens de nazi's waren de Ariërs (dat zijn de Duitsers en andere Noord-Europese Germaanse volkeren) beter dan alle andere volken in de wereld en waren zij dé scheppers van de beschaving.

Ariërverklaring

Duitse burgers moesten aantonen dat zij echte Ariërs waren door op te geven wie hun voorvaderen waren, dat ging tot vier groot-ouders terug die niet-Joods 'mochten' zijn. Later werden er ook dergelijke verklaringen gevraagd in bezette gebieden. De nazi's wilden tevens ook niet dat ambtenaren en hoogleraren Joods waren. 

Asmogendheden

Het verbond tussen Nazi-Duitsland, fascistisch Italië en het Keizerrijk Japan. Ook landen als Hongarije, Slowakije, Kroatië en Bulgarije sloten zich hierbij aan. Er was geen hard lidmaatschap, zo verliet Italië dit verbond in 1943. Zij vochten tegen de Geallieerden.

Auschwitz

Een van de grootste concentratie- en vernietigingskampen van de nazi's. Lag in bezet Polen en bestond uit drie delen, van verschillende groottes. In Auschwitz zijn ongeveer anderhalf miljoen Joden vermoord.

Blok 10

Hier voerden Joseph Mengele, kamparts van Auschwitz en zijn assistenten Carl Clauberg (gynaecoloog), Horst Schumann (Blok 10 stond onder zijn leiding, hij castreerde mannen levend en zonder verdoving) en August Hirt (anatoom) medische experimenten uit.

In een huis in Polen werden medische instrumenten teruggevonden waarmee de artsen van Auschwitz experimenten uitvoerden op gevangenen.

Blok 11

Een plek die door de gevangenen van concentratiekamp Auschwitz het meest werd gevreesd. Als je hiernaar werd overgeplaatst stond je een vreselijke martelgang te wachten. Er waren ook stacellen waar gevangenen soms dagenlang zonder eten en drinken moesten doorbrengen. De meesten overleefden dit niet.

In Blok 11 werd het eerste experiment met gas uitgevoerd op een groep Russische gevangenen. 

Collaboratie

Samenwerken met de bezetter. Sommige mensen in Nederland werkten openlijk samen met de nazi's, soms uit ideologische overwegingen en soms uit eigenbelang, voor geld of veiligheid. 

Concentratiekamp

Grote groepen mensen werden hier zonder enige vorm van proces door de nazi's opgesloten. DIt waren eerst alleen polititke tegenstanders, zoals communisten. Later kwamen daar Joden, homoseksuelen, Roma en Sinta, Jehova's Getuigen en andere 'ongewensten' bij.

Er waren 1.634 kampen in Europa, van verschillende groottes. Zie hier een uitgebreide lijst.

Dodenmarsen

Op het eind van de oorlog dwongen de nazi's gevangenen van concentratiekampen tot zogenaamde dodenmarsen om de sporen van de concentratiekampen uit te wissen. Zij werden naar andere kampen overgebracht, maar ook naar de Oostzee, waar ze de zee in werden gedreven en doodgeschoten.

De Duitsers hoopten zo dat de lichamen nooit gevonden zouden worden. Naar schatting kwamen er een kwart miljoen mensen om het leven tijdens deze marsen.

Doorvoerkamp

In bijvoorbeeld Westerbork werden mensen geïnterneerd om van daaruit verder te worden gedeporteerd naar een van de Duitse concentratiekampen. Vergelijkbare kampen waren te vinden in andere door de nazi's bezette landen.

Einsatzgruppen

Concentratiekampen bestonden al langer maar vernietigingskampen nog niet, toen de ovens op volle toeren draaiden hadden elitetroepen al een ware slachting aangericht onder Joden, in met name het oosten van Europa. Joden werden massaal geexecuteerd door deze Einsatzgruppen, later kwam dit bekend te staan als de "Holocaust via de kogels".

Ook communisten, zigeuners en journalisten moesten het vaak ontgelden. Er waren vier van dit soort moordcommanco's die meer dan een miljoen moorden op hun geweten hebben.

Endlösung

De Duitsers wilden zich ontdoen van de Joden, daar zij hen zagen als de kern van alle problemen in Duitsland. Tijdens de Wannseeconferentie werd er gesproken over de Eindoplossing voor het zogeheten 'Jodenprobleem', en de uitkomst was massamoord.

Führer

De titel van Adolf Hitler toen hij aan de macht was. Betekent letterlijk 'Leider'. In 1933 werd Hitler de Rijkskanselier (premier) van Duitsland. Na het overlijden van president Hinderburg een jaar later benoemde hij zichzelf tot Führer van Duitsland. Hiermee had Hitler de totale macht over Duitsland in handen.

Gaskamers

Joden werden gesommeerd al hun kleren en sieraden af te leggen omdat ze moesten douchen, in werkelijkheid kwamen ze in een ruimte terecht waarvan de deur werd afgesloten en er dodelijk gas van boven in de afgesloten kamers werd gegooid. Er kwam dus geen gas in plaats van water uit de douche-koppen.

Geallieerden

Tegenstanders van de Asmogendheden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Werd aangevoerd door de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en het Verenigd Koninkrijk. Andere grote spelers waren Frankrijk en de Republiek China. Deze militaire alliantie werd na de oorlog omgevormd in de Verenigde Naties.

Genocide

Volkerenmoord, het woord komt van het Griekse woord génos, wat 'ras' betekent en het Latijnse woord caedere, dat staat voor. 

Gestapo

'Geheime Staatspolizei'. De geheime dienst die verantwoordelijk was voor de binnenlandse veiligheid in de bezette landen. De Gestapo stond bekend als medogenloos tijdens verhoren.

Vaak waren het afgekeurde militairen die gewond waren geraakt aan het front en daardoor een enorme haat hadden opgebouwd.

De Gestapo viel onder de SS.

Getto

Een wijk waar bepaalde bevolkingsroepen verplicht moesten wonen. Bekend is met name het getto van Warschau (Polen) dat met muren en prikkeldraad van de buitenwereld werd afgescheiden. Ook in andere steden, zoals Vilnius, waren er getto's opgericht voor de Joden aldaar.

Gleichschaltung

"Gelijkschakelijk", de manier hoe de nazi's controle kregen over de Duitse samenleving en het maatschappelijk middenveld. Hiermee werd Duitsland een totalitaire staat, waarin de nazi's controle hadden over onder andere het onderwijs, de cultuursector, het leger en maatschappelijke organisaties.

Holocaust

De Holocaust (Grieks voor brandoffer) is de meest gangbare term voor de moord op 6 miljoen Joden, Roma en Sinti gedurende de Tweede Wereldoorlog door de nazi's en haar handlangers. De Hebreeuwse term is Sjoa. Tijdens de Holocaust werden zij vermoord om wie zij waren, op een gestructureerde, industriele en koelbloedige wijze door massale executies, vergassingen en door zware dwangarbeid en uiteindelijk dodenmarsen.

Jodenster / Davidsster

De Davidsster is een zespuntige ster dat tot Joods-nationalistisch symbool uitgroeide. Gedurende het naziregime werd het dragen van een gele Jodenster (dus een gele Davidsster met daarin het woord 'Jood') ingevoerd om Joden makkelijker te herkennen.

Joodsche Zaken

In de Amsterdamse Nieuwe Doelenstraat 13 zat een politiebureau dat over 'Joodsche Zaken' ging. Het werd na de februaristaking van 1941 door Sybren Tulp opgericht teneinde ondergrondse kranten en andere saboteurs en tegenwerkers op te sporen en te elimineren. Ook het opsporen van ondergedoken Joden werd een hoofdtaak van deze post.

In 1943 kreeg Peter Schaap er een belangrijke positie, hij is vermoedelijk betrokken geweest bij het oppakken van meer dan 10.000 Joden. Ans van Dijk was een van zijn hulpjes, deze lesbische Jodin handelde echter uit angst, toch was zij de enige vrouw die na de oorlog ter dood werd gebracht. 

Joodse Raad

De Duitsers verplichtten de Joden om een raad op te richten zodat er in kaart kon worden gebracht waar de Joden woonden. Het enige doel van de Duitsers was om sneller inzicht te krijgen in wie op transport kon worden gezet.

De Joodse Raad had eerst geen idee van de ware bedoelingen van de nazi's.

Kristallnacht

Eerste grote uitbarsting van Jodenhaat in nazi-Duitsland. Op 9 november 1938 werden Joodse winkels, scholen, instellingen en synagoges systematisch aangevallen, verwoest en in brand gestoken. De nazi's zeiden dat het volkswoede was, maar later werd duidelijk dat de nazi's deze pogrom hadden aangestuurd. 

Machtergreifung

"Machtsovername", het moment dat Hitler tot kanselier werd geinstalleerd op 30 januari 1933. Na de brand in de Rijksdag op 27 februari 1933 eiste Hitler van het parlement absolute macht (via een grondwetswijziging). Daarna verbood hij zijn politieke tegenstanders en begon al snel de Gleichschaltung.

Neurenberg

In deze Duitse stad werden voor de oorlog enkele grote partijdagen van de NSDAP georganiseerd, met grote optochten, vlagvertoon en speeches van Adolf Hitler.

Na de oorlog zijn veel processen tegen nazi-oorlogsmisdadigers gevoerd, symbolisch in Neurenberg. Bij deze Processen werden hoge nazi-kopstukken berecht door rechters van de vier grote Geallieerde machten: de VS, de Sovjet-Unie, het VK en Frankrijk.

Neurenberger Wetten

De rassenwetten van Neurenberg waren anti-Joodse wetten uit 1935 om Joden rechten te ontzeggen. Zo werden bijvoorbeeld relaties tussen Joden en niet-Joden verboden.

NSDAP

De nazi-partij, officieel de National-Sozialistische Deutsche Arbeiter Partei, greep in 1933 de macht nadat zij via verkiezingen de meerderheid had gekregen. De partij, geleid door Adolf Hitler, wilde de grootsheid van Duitsland terugkrijgen en beloofde werk voor iedereen en eerherstel voor het land. De partij was totalitair en zwaar antisemitisch. Joden werden gezien als de parasitiet die Duitsland haar kracht ontnam, al snel kwamen er dan ook anti-Joodse wetten toen de nazi's de macht hadden.

NSB

De Nationaal-Socialistisch Beweging was de Nederlandse nazi-partij. Zij genoot weinig populariteit in de jaren '30, maar werd als enige partij niet verboden nadat de nazi's Nederland bezet hadden. De leider van de NSB, Anton Mussert, zag zichzelf als een groot leider maar de nazi's namen hem amper serieus. NSB'ers collaboreerden openlijk met de bezetter en waren daarom na de bevrijding massaal verworden tot persona non grata.

Pogrom

Razzia

Actie waarbij grote groepen mensen bijeen werden gedreven om vervolgens op transport te worden gezet naar een concentratiekamp.

De eerste Nederlandse razzia vond plaats na de Februaristaking van 1941.

Onderduiken

Het jezelf verstoppen om zo vervolging door de nazi's te ontlopen, in Nederland probeerden vele Joden te onderduiken, soms in de stad of op het platteland. Hulp geven aan onderduikers was zeer gevaarlijk. Ook veel jonge mannen die werden opgeroepen voor de Arbeidseinsatz gingen in de onderduik.

Sonderkommando

Groep mannen en vrouwen die onder de gevangenen geselecteerd werden om van de anderen spullen af te nemen en te sorteren. Ook werden zij in vernietigingskampen ingezet om vergaste Joden naar de verbrandingsovens te brengen en daarna de as uit te strooien. Als 'beloning' kreeg men uitstel van de dood die in verreweg de meeste gevallen onherroepelijk was.

Stolpersteine

De Duitse kunstenaar Gunter Demnig begon in 1992 met het plaatsen van struikelstenen met een messing toplaag waarin de naam en data zijn gegraveerd waarop een slachtoffer van de holocaust is geboren en vermoord.

Er liggen inmiddels meer dan 71.000 Stolpersteinen in 25 landen.

SS

Schutzstaffel, paramilitaire organsatie gelieerd aan de nazi-partij. Kreeg gedurende de oorlog steeds meer macht en invloed en was mede verantwoordelijk voor de uitvoer van de Holocaust.

Vernietigingskamp

Kamp dat puur en alleen ontworpen was op Joden en andere 'ongewensten' zo snel mogelijk te kunnen vermoorden. Hier werden eigenlijk geen mensen vastgehouden voor dwangarbeid, maar zij werden meteen vergast. De bekendste vernietigingskampen zijn Sobibor en Treblinka.

Verdrag van Versailles

Vredesakkoord gesloten na de Eerste Wereldoorlog. Hierin kreeg Duitsland de volledige schuld voor de Eerste Wereldoorlog en moest zij land opgegeven, haar leger enorm verkleinen en enorme schuldbetalingen doen aan haar tegenstanders. Dit leidde tot veel verontwaardiging in Duitsland en de nazi's stelden al snel dat zij als enige dit verdrag konden terugdraaien, dat zij het Dictaat van Versailles noemden.

Wehrmacht

De complete Duitse defensie ten tijde van de nazi-dictatuur, dus de Landmacht (Heer), Luchtmacht (Luftwaffe) en Marine (Kriegsmarine.)

Weimarrepubliek

De historische term voor Duitsland tussen 1919 en 1933. Deze democratische republiek stond bekend om haar politieke instabliteit, economische zorgen, maar ook een rijk cultureel leven. De Weimarrepubliek was het toneel tussen een felle strijd tussen de nazi's en communisten. In 1933 was de Weimarrepubliek verleden tijd na de Machtergreifung van de nazi's.

Zigeuner

Scheldwoord voor een persoon van Roma of Sinti-afkomst. Van oorsprong mensen die een nomadisch bestaan kenden en door Europa trokken. Ook zij werden gezien als 'ongewenst' door de nazi's en werden dus vervolgd en vermoord.

Zyklon B

Gifgas dat in de Duitse vernietigingskampen gebruikt werd. Het kwam overigens niet uit de valse douchekoppen, maar werd via gaten in het dak naar binnen gegooid.