Daders, collaborateurs, omstanders en burgers die de moed toonden om hun medeburgers in nood te helpen
De geschiedenis van de Holocaust is een geschiedenis van de mensheid. Het waren mensen die andere mensen iets aandeden. De daders waren dus ook mensen. De misdaden die zij begingen waren slechts mogelijk binnen een klimaat waarin de besluiten/handelingen van individuen de noodzakelijke voorwaarden hebben geschapen om de moord op de Joden te bewerkstelligen. Deze feiten hebben morele en educatieve consequenties. De moord is van onbeschrijflijke omvang en de intentie van de nationaalsocialistische samenleving om de Joden uiteindelijk te vermoorden, roepen vragen op over de morele kaders waarbinnen de daders gehandeld hebben, of de totale absentie daarvan.
Men vraagt zich af hoe het kan dat normale burgers het zover lieten komen om deel te gaan uitmaken van het moordproces en dat de moraliteit in zo’n korte tijd veranderde of zelfs verdween? De pogingen het proces, waarin de daders beslisten en handelden, te begrijpen betekent geenszins de misdaden van de daders te rechtvaardigen. Wanneer de studenten leren de daders te gaan zien als ‘normale mensen’ die verantwoordelijk zijn voor het eigen handelen in plaats van ze te demoniseren, dringt tegelijkertijd het besef door dat ook zij verantwoordelijk zijn voor hun eigen handelen.
De grootste groep tijdens de Holocaust, namelijk de groep van de omstanders, is in pedagogisch opzicht van grote waarde, enerzijds omdat ze de achtergrond vormen waaruit redders voortkwamen, mensen die zich bewust of onbewust terugtrokken uit de omvangrijke en onverschillige groep afwachtenden en toeschouwers die zich om de slachtoffers bekommerden en hen hielpen, anderzijds vertegenwoordigen de toeschouwers de overgrote meerderheid van de mensen, ten tijde van de Holocaust alsook heden ten dage. Het is immers een natuurlijke eigenschap van de mens om in eerste instantie aan zichzelf en zijn directe naasten te denken. Deze eigenschap is tevens de morele legitimatie van de omstanders om niet te handelen. Het is hierbij de plicht van de docenten de leerlingen duidelijk te maken dat deze vorm van 'selectief medeleven' verkeerd is. Een samenleving die er naar streeft de menselijke waarden te respecteren, te waarborgen en te verdedigen is tegelijkertijd verplicht morele alternatieven voor de groep van omstanders aan te bieden. Voorbeelden van een dergelijk model uit de tijd van de Holocaust zijn de mensen die door Yad Vashem als 'Rechtvaardigen onder de Volkeren' onderscheiden worden. Vele van deze Rechtvaardigen waren aanvankelijk omstanders. Vanuit pedagogisch oogpunt ligt de nadruk voornamelijk op het keerpunt dat laat zien dat de norm (van selectief medeleven) geenszins dwingend is en dat een omwenteling in het eigen handelen op vele momenten mogelijk is. De omstander herkent plotseling een menselijk wezen, hij/zij wordt zich bewust van een andere wereld, die buiten zijn eigen wereld bestaat. Deze ontmoeting met de medemens, de ontdekte empathie, maakt van de beschouwer geen omstander meer. De zintuigen worden geprikkeld, men ziet, hoort en voelt. De passiviteit, het normatief aangeleerde gedrag van de meerderheid, is dan niet langer van toepassing. Het door de nazi’s begeerde proces van dehumanisatie faalt op het moment dat deze wending zich voordoet. Voor de Rechtvaardigen verandert het anonieme gezicht van de Joden plotseling in een individu, wellicht zelfs een herkenbaar individu. Deze herkenbaarheid leidt tot het maken van een keuze: tussen blind en doof blijven of zien en horen. De zintuigen worden ontvankelijk voor de menselijke toestand waardoor men vanuit emotionele intelligentie kan handelen. Er is dus geen sprake van historisch determinisme, niemand wordt als dader of omstander geboren.
In de meeste gevallen kunnen jonge leerlingen zich noch herkennen in de goede held, de iconische verlosser, noch in het volledige kwaad, de monsterlijke daders. Daarom spreken wij in ons pedagogisch concept niet over helden en antihelden, zonder te erkennen dat een mens vanuit verscheidene invalshoeken zich kan openstellen voor het leed van de ander en daarmee een ommekeer in de geschiedenis kan bewerkstelligen.
De aard van de vragen omtrent het pedagogisch en educatief inzichtelijk maken van de Holocaust, duidt erop dat we de antwoorden niet alleen van de historici kunnen verwachten. Een interdisciplinaire aanpak is noodzakelijk om het brede spectrum van Joodse reacties op de vernedering en vervolging naar behoren te kunnen bevatten. Daarbij kunnen en zullen er naast fundamentele historisch wetenschappelijke bronnen ook literaire teksten, beeldende kunst of muziek worden gebruikt.
