vwo

Nazi-antisemitisme was een vorm van haat en minachting, specifiek gericht op Joden. Maar dat was het niet alleen. Het was een wereldbeeld waardoor actuele gebeurtenissen geïnterpreteerd en verklaard konden worden. Het wereldbeeld dat de verschillende raadsels van de wereldgeschiedenis moest oplossen. In het interbellum maakte Hitler van een kleine rechtse partij een machtsfactor in Duitsland. Hij gaf de Joden de schuld van de verloren Eerste Wereldoorlog, van de opkomst van het bolsjewisme, maar ook van de slechte economische situatie in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Deze denkbeelden onderbouwde hij uitgebreid in Mein Kampf. De Joden speelden ook een centrale rol in Hitlers verklaringen van gebeurtenissen in de oorlog zelf.

In 1941 werden de nazi’s voor zo’n raadsel gesteld. Nadat nazi-Duitsland de Sovjet-Unie binnenviel, kondigde de premier van het Verenigd Koninkrijk, Winston Churchill, aan via de radio dat de Britten de Sovjets zouden bijstaan. Dat was voor Hitler een groot raadsel. Waarom zouden het machtige Britse Rijk de handen ineenslaan met dat minderwaardige Slavische volk met hun diametraal tegenovergestelde ideologie? Hitler verachtte Stalin en het communisme, terwijl hij Churchill en het Britse imperialisme wel waardeerde. Waarom zouden die superieure Britten de Sovjets helpen, in het uur van de waarheid? Hitler snapte er even niets meer van.

Dat hij wél die inferieure Slaven zou bestrijden dat was evident. De Duitsers, erfgenamen van de superieure Arische én Grieks-Romeinse erfenis, hadden recht op levensruimte. Ook zou men afrekenen met het judeo-bolsjewisme. Dat dat nu zonder steun van het Britse ‘broedervolk’ moest, dat hield de nazi’s niet tegen. In het Oostfront zou de strijd tussen de superieure Germaanse nationaalsocialisten en de inferieure Slavische bolsjewisten beslecht worden. Volgens Hitler was het zelfs de finale strijd: Duitsland zou zegevieren of niet langer bestaan.

Nu, er waren natuurlijk volkomen rationele redenen te bedenken, Churchill was er namelijk van overtuigd dat hij Stalin nodig had om de nazi’s een halt toe te roepen. Achteraf bezien is dit ook de werkelijkheid gebleken. Maar wat voerde Hitler aan als reden? Hij hing een samenzweringstheorie aan dat de Joden de link waren tussen de Sovjet-Unie en het Verenigd Koninkrijk. De beide machten hadden een alliantie gevormd vanwege de macht van verschillende Joden in de beide landen. De propagandamachine van de nazi’s maakte dit punt door ‘de Jood’ als marionetspeler en duistere speler in de achtergrond af te beelden. Hitler, de Führer en Goebbels, de minister van propaganda, maakte dit punt in hun toespraken en essays.

Een samenzweringstheorie boven rationele verklaringen

Later in 1941 kreeg Hitler met een andere tegenslag te maken. De Verenigde Staten gingen zich mengen in het conflict, wat we later zouden kennen als de Tweede Wereldoorlog. Hitler begreep er niks van. Amerika had een ‘America First-beleid’. Waarom zouden ze betrokken willen raken bij de problemen in Europa? Hitler hoopte dat de Amerikanen, druk met hun isolationistische beleid en tevens ingesloten tussen twee enorme oceanen, zich niet zouden mengen in de strijd om Europa.

Er waren meerdere redenen te benoemen waarom Amerika zich mengde in dit enorme en wereldwijde conflict. Al gaf de VS al eerder steun aan zowel het VK als de Sovjet-Unie, de Japanse verrassingaanval op het Hawaiiaanse Pearl Harbor gaf het laatste zetje. Dit was de reden voor de VS om het Keizerrijk Japan de oorlog verklaren. In navolging daarop verklaarden zowel Mussolini en Hitler de oorlog aan de VS, terwijl zij daar niet toe gebonden waren. Volgens Goebbels vroegen de Amerikanen om een oorlog: “Ihr Präsident hat diesen Krieg gewollt; jetzt hat er ihn!“

Hitler had er een heldere verklaring voor. Een verklaring die paste bij zijn visie op de wereld: een door en door antisemitisch wereldbeeld. Hij stelde dat president Franklin D. Roosevelt een verrader was zijn Angelsaksische volk. Roosevelt was een kapitalistische ‘sell out’. Hij stelde de Joodse belangen boven de belangen van zijn eigen volk. De Joodse lobby heeft de nieuwe Amerikaanse president in zijn greep.

Hoe bestaat het dat zelfs de Amerikanen, kapitalisten pür sang, gingen samenwerken met de communisten? Antwoord: de Joden. De Joden in New York lieten hun macht gelden in Washington. Als Amerikanen hun jongens zouden sturen naar het Europese vaste land om hun leven te verliezen, zouden Joden de oorlog zouden winnen en steenrijk worden. Dát is wat Hitler en Goebbels de Duitsers vertelden.

Bommenwerpers boven Duitsland

Maar wat moesten Hitler en Goebbels nog zeggen toen de Britse en Amerikaanse bommenwerpers, in een poging de geest van de Duitse burger te knakken, overvlogen? Toen de luchtoorlog in alle hevigheid losbarstte boven de Duitse Heimat? Toen Duitsers hele arbeiderswijken en hun historische stadscentra in vlammen zagen opgaan? Toen Duitsers zelf in de grachten en rivieren sprongen in een poging om de vuurzee van bijvoorbeeld Dresden te ontvluchten? Toen stelde Joseph Goebbels dat niet de Amerikanen of de Britten dit deden, maar dat de Joden kwamen om wraak te nemen. Goebbels stelde dat hij gelijk kreeg; ze zouden voor u en uw kinderen komen. En nu doen zij het!

Zo zie je dat tijdens belangrijke gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog, of het nu gaat om de samenwerking tussen Churchill en Stalin, de deelname van de Amerikanen in de oorlog of de grote bombardementen in Duitsland, het antisemitische wereldbeeld alles wist te ‘verklaren’.

Met uw leerlingen zou u de volgende vragen kunnen behandelen:

1. Denk je dat Hitler echt in zijn eigen wereldbeeld geloofde of wilde hij vooral de Duitsers erin laten geloven?
2. Hoe belangrijk was Hitlers Jodenhaat voor het opbouwen van zijn ‘Derde Rijk’?
3. Als er geen Joden waren geweest, had Hitler ze dan ‘uitgevonden’?
4. Waarom kwam Hitler bij Joden uit, om te haten?
5. Weet jij een samenzweringstheorie die nu populair is?
6. Spelen Joden nog altijd een rol in huidige samenzweringstheorieën?

In hetzelfde jaar als Levinas werd Hannah Arendt geboren als Joodse vrouw in Duitsland. Ze werd leerling van Martin Heidegger, maar moest vluchten voor het opkomende nazisme. Haar reis bracht haar naar de Verenigde Staten.

Arendt was al een gevierd en beroemd academica en schrijver, waardoor ze in de jaren door The New Yorker werd gevraagd af te reizen naar Jeruzalem voor het proces tegen ‘de architect van de Holocaust’. Zijn naam? Adolf Eichmann. De Duitse SS-functionaris Eichmann was tijdens de Tweede Wereldoorlog medeverantwoordelijk voor het deporteren van miljoenen Joden naar verschillende concentratiekampen. Van een afstandje en vanuit zijn luie stoel bezegelde hij het lot van miljoenen mensen.

Het ‘monster’

Arendt had daar, in die rechtszaal een echt monster verwacht, een charismatische fanatiekeling, die nog nagenoot van het Joodse bloed aan zijn handen. Maar niets was minder waar. Arendt trof een nietszeggend mannetje aan, een fantasieloze pennenlikker. Hij stelde dat hij alleen maar deed wat hem werd opgedragen, hij was een radartje in het geheel en wilde alleen maar promotie of, op z’n minst zijn werk naar behoren uitvoeren.

In haar stuk over het Eichmann-proces gebruikte Arendt de term ‘de banaliteit van het kwaad’, waarmee ze het ‘systeemkwaad’ bedoelde. Deze term is bekend geworden door de klassieker ‘’. Systeemkwaad ontstaat doordat hele gewone, op het oog vriendelijke mensen, samen op een wrange manier meewerken aan een kwaadaardig systeem van denken en doen. Het gaat Eichmann niet om Eichmann zelf, maar om het bestaan van duizenden, misschien wel miljoenen ‘EIchmann-achtigen’, die niet Duits of nazi hoeven te zijn.

Arendt trekt de buitengewoon trieste conclusie dat het meeste kwaad in de wereld wordt aangericht door mensen die in het geheel niet hebben besloten om überhaupt goed danwel kwaad te zijn. Door geen keuze te maken en gedachteloos doen wat je opgedragen wordt of wat er op je takenlijst staat, verdwijnt compassie voor de medemens.

Arendt richtte haar pijlen niet op Eichmann zelf, die een onderdeel was van een systeem, maar juist op de ontwerpers van het bureaucratische naziregime, waarin verantwoordelijkheid sterk verdeeld werd. Onafhankelijk van elkaar waren SS-functionarissen niet belangrijk, maar samen vormden zij een nietsontziende moordmachine. Het kwaad is zogezien niet iets radicaals maar juist iets ‘banaals’.

In de les kunt u als docent vervolgens een aantal vragen klassikaal bespreken:

• Weet je toevallig ook hoe Eichmann in Jeruzalem terecht is gekomen?
  • Antwoord: hij werd gekidnapt door Mossad-agenten in Buenos Aires en op het vliegtuig gezet om terecht te staan in Jeruzalem.
• Wat denk jij, als je ‘het systeem’ de schuld geeft, komen individuele moordenaars dan niet te gemakkelijk weg?
• Denk je dat de nazi’s expres een bureaucratische machine hadden opgetuigd om te zorgen dat een individu het idee krijgt dat zijn of haar persoonlijke daden het uiteindelijke lot van mensen niet konden beïnvloeden?
• Denk je dat het onder het juk van een tiran zoals Hitler het moeilijker is om kritisch te denken dan om meewerkend te handelen?
• Denk jij ook dat het grootste kwaad wordt gedaan door ‘nobody’s’? Door mensen die weigeren om een standpunt in te nemen, door een persoon te zijn?

Achtergrondinformatie: Voor docenten (en dus niet voor leerlingen) is dit een interessant filmpje om eens te kijken. Hierin spreekt een specialist van Yad Vashem over het werk van Hannah Arendt

De spraakmakende en optimistische Jürgen Habermas werd geboren op 18 juni 1929 in Düsseldorf, nabij de Nederlandse grens. Op jonge leeftijd kreeg hij al te maken met de opkomst van het naziregime. Zijn ouders waren nazistische meelopers, terwijl hij vanuit de schoolbanken geronseld werd om naar het westfront te gaan. Habermas werd gevormd door zijn ervaringen als Duitse soldaat, ook al hoefde hij niet te vechten.

Want na de oorlog, sleepte deze nog voort in de vorm van de Neurenbergprocessen. Habermas beluisterde de processen via de radio en stelde vast dat hij was opgegroeid ‘onder een regime van misdadigers’. Maar dat dreef Habermas niet tot wanhoop, sterker nog: later brak hij met de tendens binnen zijn denkschool door te schrijven over de rechtstaat en de democratie, als wapens om Duitsland nooit meer af te laten zakken tot de nationaalsocialistische staat die het was. Tijdens de processen van Neurenberg stelde hij vast dat de rechtstaat krachtig is, maar beschermd moet worden.

De nazi’s hadden weliswaar vlak daarvoor zelf de wetten van zijn land bepaald, maar over hen werd nu recht gesproken. Habermas stelde dat een rechtstaat een noodzakelijke voorwaarde is voor een samenleving waar men op een humane manier met elkaar en met minderheden omgaat. Het filosofische fundament ontbrak voor zo’n samenleving ontbrak echter nog in zijn ogen en juist daar legde Habermas zich op toe.

Publiek debat

Want waar is de rechtstaat zonder dat open en vrije communicatie over wetten mogelijk zijn? Het actief ‘meedoen’ aan de democratie is van groot belang, voor Habermas. Dat is precies de reden waarom Habermas zoveel nadruk legt op burgerparticipatie. Een manier waarop burgers invloed hebben op de macht, waarbij het belangrijk is dat ‘de macht’ (lees: de overheid) hen niet in de weg zit om vragen te stellen en stelling in te nemen, maar dat juist faciliteert.

Die tendens observeerde Habermas tijdens economische en culturele hoogconjunctuur: mondige burgers zochten elkaar op en discussieerden over hoe hun ideale land eruit moest zien. In salons, koffie- en cultuurhuizen praatte men vrijelijk over politiek en cultuur. Als de overheid hier zich niet in mengt, stelde Habermas, dan kan dit gesprek plaatsvinden op een gelijkwaardige, onbevangen en open manier. De rationaliteit wint het van de angst om iets te zeggen wat ‘niet gebruikelijk’ is.

Maar zodra het kapitalisme en de bureaucratie (zie les over Arendt) de overhand beginnen te krijgen, dan wordt de publieke opinie niet meer samen ontwikkeld, maar opgelegd en door de massamedia aangeleverd. Habermas waarschuwde voor passiviteit, juist omdat een democratie gebaat is bij continue overleg en publiek debat.

De macht aan het volk

Habermas wilde de macht weer ‘teruggeven’ aan ‘het volk’. Centraal staat niet om het even welk politiek systeem dan ook, maar juist het discours: het uitwisselen van ideeën. Habermas uit een groot vertrouwen in de kracht en macht van de rationaliteit. Hij stelde dat, onder de juiste omstandigheden, het beste argument aangenomen zal worden in het debat. Habermas benoemde de lokale bibliotheek en het buurthuis om de hoek als essentiëler voor een gezonde staat, waarin burgers niet leven onder ‘een regime van misdadigers’. Daarbij ging hij zelfs zo ver om te zeggen dat er geen (indirecte) volksvertegenwoordiging nodig is, omdat ‘het volk’ dat niet nodig zou hebben. Een sterk maatschappelijk middenveld is de hoeksteen voor een samenleving die niet vervalt in totalitarisme, waarin Joden en andere minderheden moeten vrezen voor hun leven.

• In de les kunt u als docent vervolgens een aantal vragen klassikaal bespreken:
• Wat was volgens Habermas de oorzaak van de opkomst van het naziregime in Duitsland?
• Hoe ziet de ideale stad van Habermas eruit? Wat gebeurt er in de theehuizen en de culturele podia van die stad?
• Is Habermas een populist te noemen?
• Heb jij net zoveel vertrouwen in mensen binnen een democratie dat zij – op basis van rationele argumenten – de juiste beslissing zouden nemen, ook voor minderheden in de samenleving?

Achtergrondinformatie: Voor docenten (en dus niet voor leerlingen) is dit een interessant filmpje om eens te kijken. 

Levinas is een filosoof die de gruweldaden van de Holocaust van dichtbij meemaakte en ondanks dat werkte aan een menselijke ethiek, een filosofie die niet zichzelf, het ‘ik’, maar juist de ander als uitgangspunt neemt. Laten we, ook daarom, beginnen bij de mens die Levinas was.

Emmanuel Levinas werd in 1906 geboren in Kaunas, Litouwen. Hij groeide op in de meeste zuidelijke Baltische staat en overleefde later de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, ondanks zijn Joodse afkomst. Hij diende als tolk in het Franse leger, hij sprak namelijk zowel Duits als Russisch. De verdragen van Genève zorgden ervoor dat hij niet werd gedeporteerd. Dat gold niet voor zijn familie, die was achtergebleven in Litouwen. Zij konden niet ontsnappen en werden vermoord. Levinas werd ook al tijdens zijn leven beroemd en stierf, vlak voordat hij 90 werd, in Parijs.

De herinneringen van Levinas aan de verschrikkingen die de nazi’s organiseerden, vormden de filosofie van Levinas sterk. Hij kan gezien worden als een ‘outsider’, die tegelijk het ‘insider-perspectief’ ook kent. Een Westerse filosoof die het jodendom als geen ander tot zich heeft genomen. Levinas stelt dat, als jij het uitgangspunt bent van je eigen denken, dat je de ander al te snel bent vergeten. Het ‘ik’, of ‘God’ als uitgangspunt nemen kan zorgen voor een allesoverheersende blik op de persoon die je ontmoet. 

De Ander

Juist doordat de Joden systematisch gedehumaniseerd werden, met andere woorden: ontdaan werden van hun menselijkheid, stelde Levinas voor om de rollen om te draaien en te beginnen ‘aan de andere kant’. Het is niet ‘ik’ die de wereld beschouwd, maar ‘ik’ die gezien wordt in de context van de wereld door de ander. Als ik de blik van de ander tref, maakt de ander mij verantwoordelijkheid. De ander is nooit reduceerbaar tot wat ik ben.

De positie van ‘de ander’ (die Levinas zo belangrijk vond, dat hij ‘ander’ altijd met een hoofdletter ‘A’ schreef. Dit moest het anders-zijn van ‘de ander’ tevens benadrukken), was zo essentieel in zijn filosofie, dat hij ook wel de term ‘alteriteit’ gebruikte. De positie van de ander moet namelijk benaderd worden vanuit het perspectief van die ander. We moeten proberen de ander niet onder onze eigen voorwaarden en in onze eigen begrippen te begrijpen. In zijn hoofdwerk uit 1961, genaamd ‘Totaliteit en Oneindigheid’ gaat hij verder en stelt dat ‘de ander’ (als iemand die je inherent niet kunt begrijpen) een appél doet op mijn verantwoordelijkheid.

In een les filosofie kun je als docent vervolgens een aantal vragen klassikaal bespreken:

• Hoe ontdeden de nazi’s Joden van hun menselijkheid?
• Denk je dat nazi’s ook menselijkheid toonden aan Joden, bijvoorbeeld in concentratiekampen?
• Welke rol spelen ‘ogen’ in het contact maken met iemand anders? Denk je dat dit ook belangrijk was voor Levinas?
• Waarom ligt er zoveel nadruk op hoe anders ‘de ander’ is? Zit daar voor je gevoel ook niet een nadeel aan?
• Vind je Levinas respectvol? Waar blijkt dat uit?

Achtergrondinformatie: Dit onlinefilmpje geeft een goed eerste beeld van de ideeën en filosofie van Levinas.

In 1945 publiceerde Karl Popper vanuit Nieuw-Zeeland een belangrijk boek over de inrichting van de maatschappij na de Tweede Wereldoorlog. In zijn boek kreeg Plato, de bekende Griekse filosoof uit de Oudheid, er stevig van langs. Als men zijn gedachten zou volgen en steunen, dan zou je terecht kunnen komen in het nationaalsocialistische Duitsland van Hitler. Popper stelde een andere weg voor: de weg naar een ‘open samenleving’.

Karl Popper werd geboren in een Joods gezin in Wenen. Hij studeerde daar ook aan de universiteit. Hij promoveerde in de filosofie en emigreerde naar Nieuw-Zeeland na de ‘Anschluss’ en vanwege de angst voor het opkomende nazisme. Aan de Canterbury University College schreef hij deel 1 van zijn tweeluik die hij ‘de open samenleving en haar vijanden’ noemde. Deel één was sterk beïnvloed doordat het er tijdens het schrijven sterk naar uitzag dat de nazi’s de oorlog zouden winnen. Voor de filosofische fijnproevers: in deel één viel Popper Plato aan, terwijl hij in deel twee geen spaan heel liet van het planmatige denken van Hegel en Marx. Popper zelf is een pleitbezorger van de liberale democratie.

Van Plato naar een totalitair regime

In Poppers grondige kritiek op Plato laat hij zien dat zijn denken gebaseerd is op ‘pessimistisch historicisme’. Daarmee bedoelt Popper dat Plato de huidige staat van de samenleving beziet vanuit hoe het bedoeld is. Het was vroeger ideaal en compleet, maar toen het zijn huidige vorm betrok en materialiseerde, degenereerde het. Plato’s vraag was: hoe kun je het verval van de samenleving stoppen? En antwoordde: door het te bestendigen en terug te gaan naar de basis.

Plato onderscheidde drie ‘kasten’ of klassen in zijn ideale staat. Bovenaan staat de filosoof-koning, hij is de meest wijze en leidt het volk. Hij weet wat de ideale vorm van de samenleving is en leidt de onderste kasten daarheen. Onder hem is de arbeiderskaste en de gewapende hulptroepen of ‘krijgers’. Dit is het systeem wat degeneratie tegen zou moeten gaan.

Plato in de twintigste eeuw

Plato schetst dat politieke verandering (zeker van het systeem) zeer onwenselijk is, omdat de idealistische formule vast staat. Rust is goddelijk. Het is van groot belang om de exacte kopie van het origineel aan te houden (denk aan Plato’s Grot!). Volgens Plato moeten we terug naar de ‘natuurlijke staat’, de staat van onze primitieve voorouders. Deze stemt overeen met de menselijke natuur en is daarom stabiel. In de natuurlijke klassenmaatschappij is er een wijze die de vele onwetenden een politiek programma oplegt.

Plato pleit ten eerste voor een strikte verdeling van de klassen. Ten tweede voor de identificatie van het lot van de staat. Ten derde voor een monopolie van geweld bestaan voor de ‘krijgers’, die onder leiding van de filosoof-koning, staan. Ten vierde moet censuur mogelijk zijn. Ten vijfde moet er voortdurend propaganda zijn om de geesten van de ‘onwetenden’ te vormen. Deze maatschappij moet en kan op deze manier zelfvoorzienend zijn.

Er is niet veel fantasie voor nodig om te begrijpen waar Popper heen gaat met dit argument. Hij labelt Plato als proto-fascistische denker en zet hem neer als voorloper van de ideologische wangedrochten van de 20^ste eeuw waarvan de Duitse nationaalsocialisten het beste voorbeeld van zijn. Het sjabloon van de vijf zaken waar Plato voor pleit is gemakkelijk toe te passen op totalitaire regimes als het Duitsland van Hitler.

Hierin kwam een strikte verdeling van rassen (in plaats van klassen) voor. Ten tweede pleitte Hitler voor meer ‘Lebensraum’, dát was het lot van de staat. Ten derde werkte Hitler aan een gigantische machine die de Wehrmacht heet, waarin de SS-pantsergroepen en Einsatzgruppen geen verantwoording hoefden af te leggen. Ten vierde verbrandden de nazi’s specifieke boeken en joeg bepaalde filosofen weg omdat alleen zijn beeld van de wereld mocht bestaan in nazi-Duitsland. Er was duidelijke onderdrukking van de vrije pers en de vrije geest. Ten vijfde werd zijn antisemitische gedachtengoed dagelijks uitgevent onder miljoenen Duitsers. Volgens Popper was het politieke programma van Hitler meer dan twee millennia eerder geschreven voor Plato.

Niet teruggaan, maar doorgaan

Plato’s eigen reactie op de tijd waarin hij leefde (een tijd van voortdurende strijd en onzekerheid) was het grijpen naar een ‘totalitaire utopie’. Poppers kerninzicht was niet dat je ‘terug’ moet gaan (als maatschappij) naar een pure en ideale versie, maar dat je ‘vooruit’ moet gaan en moet leren van gemaakte fouten. Zijn wetenschapsfilosofische principe van ‘trial and error’ zou ook op de maatschappij van toepassing moeten zijn. Kennis groeit juist door het systematisch elimineren van fouten in het systeem.

Plato stelde ‘de soevereiniteitsvraag’. Hij vroeg: ‘wie moet er besturen?’ Volgens Popper is dat de verkeerde vraag. De vraag zou juist moeten zijn: ‘hoe kunnen we de politieke instituties dusdanig vormgeven dat slechte bestuurders niet te veel schade aanrichten?’ Dit vraagt om een systeem met instituties die controlerend werk doen en daarnaast een maatschappelijk open klimaat waarin de vrijheid van meningsuiting een groot goed is. Ideeën mogen onbelemmerd bekritiseerd worden. Zodoende kan verkeerd beleid bijgestuurd worden. Die ‘open maatschappij’ staat in schril contrast met de ideale maatschappij van Plato, die mogelijk tot nazistische praktijken kan leiden.

Vragen die u zou kunnen bespreken in de klas:

1. Kun je je indenken dat een samenleving die Plato voorstaat ook aantrekkelijke kanten heeft?
2. Wat is jouw ideale samenleving? Eentje met één sterke leider en een meer ‘gesloten samenleving’ of een ‘open samenleving’ met leiders die wisselen en waar er continue debat is?
3. Hoe ‘paradijselijk’ is Poppers paradijs? Met andere woorden: is zo’n open samenleving wel zo ideaal? Of zitten er ook grote nadelen aan?
4. Hoe kun je een samenleving zo inrichten dat je leert van de gemaakte fouten?

Tussen 1939 en 1945, werden zes miljoen Joden, waarvan anderhalf miljoen kinderen en tieners, vermoord door de nazi’s en hun bondgenoten. Volgens de nationaalsocialistische ideologie was geen enkele Jood, hoe oud dan ook, het leven waardig,

Tijdens de Holocaust werden Joden alle vrijheden ontnomen. Ze werden uitgehongerd, geslagen, gedwongen tot zware arbeid, opgehokt in getto’s en vermoord. Degenen die wel in leven bleven, moesten elke dag vechten om te overleven. Ondanks en misschien zelfs dankzij deze dagelijkse verschrikkingen, zien we dat veel mensen de pen oppakten. Mensen gingen hun leven documenteren. Ook kinderen, die te maken hadden met dezelfde verschrikkingen, hielden dagboeken bij. Helaas zijn er maar enkele van deze overgebleven na de oorlog.

Over het algemeen hadden deze kinderen een fijne en relatief normale jeugd voordat de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Of ze nou uit Polen, Duitsland, Nederland, Hongarije of Litouwen kwamen, ze werden geboren in Joodse gemeenschappen die al duizenden jaren in Europa bestonden.

Een van hen was Moshe Flinker. Moshe Ze’ev Flinker werd geboren op 9 oktober 1926 in Den Haag en werd uiteindelijk vermoord in Auschwitz-Birkenau. In 1942, nadat de Duitsers en de Nederlandse politie via razzia’s Joden begonnen op te pakken en hen te deporteren, vluchtte Moshe met zijn familie naar Brussel, waar de toen 16-jarige Moshe zijn dagboek bijhield. Hij schrijft:

24 november 1942

 “Al een tijdje wil ik opschrijven wat ik gedurende de dag heb gedaan. Maar, wegens allerlei redenen, kom ik er nu pas aan toe. Ten eerste, laat me uitleggen waarom ik dit doe, en laat ik beginnen met vertellen waarom ik naar Brussel ben gegaan. Ik ben geboren in Den Haag, de Nederlandse koninginnestad, waar ik mijn eerste jaren vredig doorbracht, waar ik naar de basisschool ging en daarna naar het voorgezet onderwijs. Daar heb ik helaas maar twee jaar les gekregen.”

Vragen ter discussie

• Waarom houdt iemand een dagboek bij?
• Denk je dat de redenen voor Moshe hetzelfde zijn als die van kinderen vandaag de dag?

Eva Heyman werd in 1931 geboren in Nagyvárad, Hongarije. Ze werd in 1944 vermoord in Auschwitz-Birkenau. Aan het begin van haar dagboek schrijft ze over haar dertiende verjaardag en vertelt ze over de cadeautjes die ze gekregen heeft:

13 februari 1944

 “Ik ben dertien geworden, ik ben geboren op vrijdag de 13^e […] Van opa kreeg ik enkele grammofoonplaten die ik leuk vind. Opa heeft ze gekocht zodat ik de Franse teksten kan leren, wat Ági [mama] weer blij maakt. Ze is namelijk niet zo blij met mijn cijfers, behalve wanneer ik een voldoende voor Frans haal [..] Ik doe graag aan atletiek, zwemmen, schaatsen, fietsen, sowieso sporten. [..] Ik heb nu wel genoeg geschreven, je zal wel moe zijn lief dagboek.” 

Vragen ter discussie

• Wat kunnen we leren over het leven van Eva en haar familie uit dit fragment? Hoe zou je haar omschrijven?
• Hoe denk je dat Eva zichzelf ziet?

Voor de docent: Dit fragment laat Eva’s rijke culturele en persoonlijke achtergrond zijn – een dertienjarig meisje met allerlei interesses en hobby’s. En met een familie die haar steunt in al haar bezigheden.

De dagelijkse sleur van de kinderen werd grof doorbroken door de Duitse bezetter. Hoewel de nazi’s al snel begonnen met het vervolgen van Joden, verschilde de situatie van land tot land.

19 maart 1944

 “Lief dagboek, jij hebt het meeste geluk in de wereld, want jij kan niet voelen, jij kan niet weten wat voor verschrikkelijks ons is overkomen. De Duitsers zijn er!” 

Dawid Sierakowiak werd in 1934 geboren in Lódz, Polen. Hij stierf in het getto van Lódz, aan honger en ziekte. In zijn dagboek schrijft hij over de aankomst van de Duitsers in Lódz:

8 september 1939

“Lódz is bezet! De ochtend was kalm, te kalm. In de middag zat ik in het park en was ik mijn vriendin aan het tekenen. Toen kwam opeens het verschrikkelijke nieuws: Lódz heeft zich overgegeven. Duitse patrouilles op de Piotrkowska-straat. Angst, verbazing [..] Onertussen stopte elke gesprek, de straten raakten verlaten, gezichten en harten werden bedekt met somberheid, koude ernst en vijandigheid” 

Yitskhok Rudashevski werd geboren in 1927 in Vilna (thans Vilnius, Litouwen). Hij stierf uiteindelijk in Ponary. In 1941 bezetten de nazi’s Vilna, De veertienjarige Yitshhok schrijft:

Juni 1941

 “Maandag was ook een ongemakkelijke dag. Soldaten van het Rode Leger stapten massaal in de auto en reden naar Lipovke. De inwoners rennen ook weg. Mensen zeggen met angst dat het Rode Leger ons aan ons lot overlaat. De Duitsers marcheren naar Vilna. De auto’s van het Rode Leger vluchten weg. Ik snap nu dat ze ons achterlaten. Ik ben er, daarentegen, zeker van dat er tegenstand komt. Als ik kijk naar het terugtrekkende leger dan ben ik er alsnog zeker van dat zij zegevierend zal terugkeren.” 

Vragen ter discussie

Lees de fragmenten:

• Hoe zou jij de verschillende reacties op de invasie omschrijven?
• Wat zegt dit over de kijk van de kinderen op deze nieuwe situatie?

Voor de docent: toen de oorlog uitbrak, hoopten en geloofden veel Joden dat het snel voorbij zou zijn.

Door heel Europa kwam de vervolging van de Joden snel na de Duitse bezetting op gang. Joden verloren hun burgerschap en werden verbannen uit openbare instituten. Hun vrijheid om te ondernemen werd sterk beperkt, velen raakten hun baan en levensonderhoud kwijt. Voor de kinderen werd het schoolleven ontregeld of zelfs platgelegd, en veel Joodse kinderen werden gedwongen om hun familie te ondersteunen door te gaan werken of te gaan smokkelen.

Eva Heyman, 13, Nagyvarad, Hongarije:

7 april 1944

 “Vandaag kwamen ze mijn fiets halen, en ik zorgde bijna voor drama. Je moet weten, lief dagboek, ik was doodsbang voor het idee dat de politieagenten ons huis in kwamen. Ik weet dat agenten alleen maar problemen met zich mee brengen, waar ze ook gaan [..] Dus, lief dagboek, ik heb mijzelf op de grond gesmeten, heb het achterwiel van mijn fiets vastgeklampt en heb van alles en nog wat geroepen tegen die agenten: “Schaam je, een fiets stelen van een meisje! Dat is diefstal!” [..] Een van de agenten was geïrriteerd en zei: “Precies wat we nodig hadden, een show van een Jodinnetje wiens fiets wordt afgenomen. Geen enkel Jodenkind mag meer een fiets hebben. De Joden mogen ook geen brood meer, trouwens: ze moeten niet zo slurpen, maar het voedsel aan de soldaten laten.” 

Moshe Flinker, 16, België:

24 november 1942

“Gedurende het schooljaar, het aantal verboden voor ons groeide enorm. [..] we moesten onze fietsen inleveren bij de politie. Sindsdien ga ik naar school via de tram, maar twee dagen voor de vakantie, mochten Joden ook niet meer met de tram.” 

Vragen ter discussie

Eva en Moshe schrijven over het proces waarin hun dagelijks leven steeds meer beperkt wordt.

• Welke berichten krijgen deze kinderen van hun buren? Hoe ervaarden zij deze veranderingen in hun omgeving?

Voor de docent: In de beantwoording van de leerlingen, wijs hen op de reactie van Eva op de agenten, haar protest als haar fiets wordt weggehaald en hoe de agenten op haar reageren. Wijs ook op het fragment van Flinker over de reisbeperkingen voor Joden.

Flinker, 24 november 1942 (vervolg)

 “Toen moest ik lopend naar school, wat ongeveer anderhalf uur duurde. [..] Toen dacht ik nog dat ik na de vakantie weer naar school kon gaan, maar ik had het mis.”

Hannah Hershkowitz werd in 1935 geboren in Biala Ravska, Polen. Ze overleefde de oorlog. In haar memoires, herinnerde ze zich:

“Ik was zes jaar oud. Het was de eerste schooldag in september, 1941. [..] Marisha, mijn beste vriendin, vroeg me om samen naar school te gaan. We troffen elkaar in de ochtend en liepen samen met vele andere kinderen naar school. We bereikten de hoge grote poort. De poortwachter van de school wachtte ons op. [..] Marisha ging naar binnen, en ik ging er achteraan, terwijl de poortwachter haar begroette.

“Waar ga jij heen?”, vroeg hij aan mij.

“Naar school, naar groep 3”, zei ik trots terwijl ik doorliep. De poortwachter hield me tegen en zei: “Nee, jij niet”.

“Maar ik ben al zes jaar – echt waar!”

“Je bent een Jodin”, zei hij, “Joden hebben geen recht op onderwijs. Geen Joden in onze school. Ga naar huis!” [..] Marisha, en de andere kinderen, renden de school in.

[..] Ik heb niet gehuild, ik dacht: Ik ben Joods. Er is geen plek voor mij. En ik bleef daar staan totdat iedereen weg was. Behalve ik. Het nieuwe schooljaar was begonnen. Maar niet voor mij.” 

Dawid Sierakowiak, 15, Lódz, Polen:

29 november 1939

School valt uit elkaar als een oude slipper. Gisteren kwamen er om vier uur twee Gestapo-mannen naar de school.

30 november

“De school is ons afgenomen. De leerlingen helpen de ingehuurde bewaking. Ze hebben ons tot morgenavond gegeven om alles weg te halen. Een dodelijk gevoel, een massale plundering van de bibliotheek.” 

Vragen ter discussie

• Hoe voelde de eerste schooldag voor jou? Werd je ook begeleid?
• Gezien deze fragmenten, hoe denk je dat de Joodse kinderen zich voelden toen zij niet meer naar school mochten?

Dawid Sierakowiak, 15, Lódz, Polen:

3 oktober 1939

“Mijn vader heeft geen werk en ‘stikt simpelweg’ thuis. We hebben geen geld. Het is een drama! Een ramp!” 

Vragen ter discussie

• Probeer te omschrijven hoe Dawid zich voelde toen zijn vader zijn baan kwijtraakte. Hoe denk je dit het dagelijks leven in zijn familie beïnvloedde?

Voor de docent: Een familie geeft natuurlijk een mate van veiligheid aan een kind. Dawid leek door te hebben welke enorme gevolgen zijn vaders nijpende financiële situatie had. Geen twijfel mogelijk dat als de traditionele boordwinner “stikt” dat dat nog meer stress geeft aan een al zeer stressvolle situatie.

Joden werden gedwongen om een Jodenster te dragen buitenshuis, hiermee konden ze meteen geïdentificeerd worden. Dit vernederende racistische teken segregeerde hen van de samenleving en maakte hen makkelijke doelwitten voor aanvallen en pesterijen. Op straat werden Joden lastiggevallen, geslagen en vernederd.

Yitskhok Rudashevski, 14, Vilna:

8 juli 1941

 “Het decreet is uitgevaardigd, de Joden van Vilna moeten een merkteken dragen op hun rug en borst – een gele cirkel met daarin de letter J. Het is dageraad. Ik kijk naar buiten en ik zie de eerste Joden met dat teken. Het deed mij pijn om te zien hoe mensen naar hen staarden. De grote gele lap deed mijn ogen branden en ik kreeg mij er niet toe om deze zelf te dragen. Ik voelde me als een gebochelde, met twee kikkers op mijn schouders. Ik schaamde me voor onze hulpeloosheid. […] Het doet me pijn dat ik geen uitweg meer zie.” 

Eva Heyman, 13, Nagyvarad, Hongarije:

31 maart 1944

 “Vandaag kwam het decreet dat vanaf nu Joden een gele ster moeten dragen. Her decreet zegt precies hoe groot die moet zijn, en dat het op elke jas en mantel genaaid moet worden.” 

5 april 1944

 “Onderweg naar oma Lujza kwam ik enkele geel-gesterde mensen tegen. Ze waren zo somber, met gebogen hoofden liepen zij. [..] Ik zag Pista Vadas [een vriend]. Hij zag mij niet, dus ik zei hallo tegen hem. Ik weet dat het ongepast is als een meisje als eerste een jongen begroet, maar het maakt niet uit of een geel-gesterd meisje ongepast is. Pa, Eva, zei hij, niet boos zijn, maar ik zag je niet. De Jodenster is groter dan jij bent, zei hij zonder te lachen, hij bleef somber kijken.” 

Vragen ter discussie

Yitskhok en Eva omschrijven een gevoel van hopeloosheid vanwege het moeten dragen van de Jodenster.

• Wat denk je dat de Jodenster betekende voor degenen die het moesten dragen?

De volgende stap in de vervolging van de Joden was het hen opsluiten in de getto’s. De meeste Oost-Europese Joden werden uit hun huizen gegooid, hun spullen moesten ze achterlaten, en zij werden in getto’s (stukken van steden en dorpen speciaal afgezet voor Joden) opgehokt. Eigenlijk waren ze gewoon gevangenen daar. Hele families werden samengepakt in extreem kleine en benauwde verblijven, die simpelweg onleefbaar waren.

Eva Heyman, 13, Nagyvarad, Hongarije:

1 mei 1944

 “In de ochtend rende Mariska [de dienstmeid] ons huis in en zei: ‘Hebben jullie de aankondiging gezien?’ Nee, die hadden we nog niet gezien, maar we mochten niet meer maar buiten, behalve tussen negen en tien uur! [..] want we moeten naar het getto. Mariska begon met inpakken. [..] Mariska had gelezen dat we een paar ondergoed, de kleding en schoenen die we nu dragen mochten meenemen. [..]

Lief dagboek, vanaf nu denk ik maar dat alles een droom is. [..] Ik weet dat het geen droom is, maar dit kan ik gewoon niet geloven. [..] Niemand zegt iets. Lief dagboek, ik ben nog nooit zo bang geweest.” 

Yitskhok Rudashevski, 14, Vilna, schrijft over de evacuatie naar het getto:

“Het is 6 september (1941)

Een prachtige zon is opgekomen. De straten zijn afgezet door de Litouwers. [..] Er komt een getto voor de Joden van Vilna. Mensen pakken hun spullen in hun huizen. [..] Ik kijk naar de huizen, met mensen die perplex staan of in paniek zijn, of gewoon wanhopig zijn. Ik zie dingen die mij dierbaar zijn, dingen die ik gewend ben, en het ligt daar maar. [..] Kleine groepjes Joden in ons hofje slepen hun spullen naar de poort. Niet-Joden staan nabij en delen in ons verdriet. [..] Opeens begint iedereen om mij heen te huilen. Alles huilt. [..] De straat stroomt vol Joden die hun spullen meeslepen. De eerste tragedie. [..] Voor mij buigt een vrouw onder het gewicht van haar spullen, waaruit een constante stroom rijst op de straat komt. I loop voort, geïrriteerd en bezwaard. [..] Ik denk nergens aan: niet aan wat ik nu verlies, niet aan wat ik heb verloren, niet aan wat mij te wachten staat. [..] Ik voel mij alleen enorm moe, ik voel de pijn in mij, een pijn die brandt. Hier is de poort van het getto. Ik voel me beroofd, mijn vrijheid is mij bestolen, mijn huis en de geliefde straten van Vilna. Ik word afgesneden van alles dat ik liefheb.” 

Vragen ter discussie

• Hoe probeert Eva om te gaan met de nieuwe realiteit?
• Wat denk je dat Yitskhok bedoelde met “de eerste tragedie”?

De anti-Joodse maatregelen van de nazi’s waren anders in West-Europa dan in Oost-Europa. Vanwege allerlei redenen, werden Joden niet in getto’s gestopt. Daarentegen waren er wel vergelijkbare decreten: afnemen van het burgerschap, segregatie vanuit het zaken- en sociale leven. Ook in deze landen moesten Joden een Jodenster dragen.

De Joodse bevolking in de door de nazi’s bezette gebieden leefden in constante angst. Angst voor mishandelingen, plunderingen en deportatie naar het Oosten, wat praktisch een doodstraf betekende.

De zestienjaar oude Moshe Flinker, die toen in Brussel leefde, schrijft:

 7 januari 1943

 “Gisteravond zaten mijn ouders en ik aan tafel. Het was bijna middernacht. Opeens hoorden we de bel, we schrokken allemaal. We dachten dat het moment gekomen was, we gaan nu gedeporteerd worden. Deze angst kwam vooral op omdat de Brussellaars sinds enkele dagen niet meer na negen uur buiten mochten komen. Dit kwam omdat er drie Duitse soldaten vermoord zijn. Als er geen avondklok was, dan had een gewoon een verdwaalde man kunnen zijn die aanbelde. Mijn moeder had haar schoenen al aan, maar mijn vader vroeg haar te wachten totdat er nogmaals gebeld zou worden. Maar de bel rinkelde niet meer. Dank aan de hemelen dat de rust terugkeerde. Alleen de angst bleef, en de hele dag zijn mijn ouders al vol angst.” 

Eva Heyman, 13, Nagyvarad, Hongarije, schrijft over haar ervaringen achter de muren:

10 mei 1944

“Lief dagboek, we zijn hier nu vijf dagen, en erewoord, het voelt als vijf jaar. Ik weet niet eens waar ik moet beginnen, want er zijn zoveel nare dingen gebeurd sinds ik jou heb geschreven. [..] het hek is af, en niemand kan er in of uit. De Ariërs die hier leefden hebben plaats gemaakt voor de Joden. Vanaf vandaag, lief dagboek, zijn we niet in een getto, maar in een getto-kamp, en op elk huis hangt een bekendmaking met alle regels. [..] Eigenlijk, alles is verboden, maar het ergste is dat op elke overtreding de doodstraf staat. Er is geen enig onderscheid: niet in de hoek staan, geen billenkoek, niet het afnemen van eten, geen strafregels zoals het op school was. Nee, op alles staat de doodstraf. Er staat niet dat het niet voor kinderen geldt, maar ik denk wel dat het ook voor ons geldt.” 

Voedsel en medicatie in het getto werden beheerd en gecontroleerd door de nazi’s. De voedselinname per persoon was onmenselijk, zo kreeg men in Polen bijvoorbeeld maar 10% van de dagelijkse minimumhoeveelheid voedsel binnen. Vele Joden stierven dan ook aan ziektes, uithongering of uitputting, wat men op duistere wijze omschreef als de ‘gettoziekte’.

Dawid Sierakowiak, 17, Lódz, Polen:

24 mei 1941

“Ik heb zo een verdomde honger want er is niet eens een korstje over van het brood dat mij zou moeten voeden tot en met dinsdag. Ik pep mezelf op door te beseffen dat ik niet de enige in deze situatie ben. Wanneer ik brood krijg, kan ik mezelf amper beheersen en lijdt ik zo aan de uitputting dat ik alles meteen eet wat ik in handen kan krijgen. En dan is het boord op, lang voordat ik nieuwe krijg, en gaat mijn marteling door. Maar wat kan ik doen? Er is geen hulp. Ons graf zal waarschijnlijk ook hier zijn.” 

De aanwezigheid van de doden en de stervenden was een dagelijkse werkelijkheid in vele getto’s. Dit had uiteraard een grote invloed op de kinderen.

Dawid Sierakowiak, 17, Lódz, Polen:

23 augustus 1941

 “Ik was murw geslagen vandaag toen ik hoorde over het overlijden van onze buurman Mr. Kamusiewicz. Ik denk dat zijn overlijden de eerste is in het getto die mij diep depressief heeft gemaakt. Deze man, een topatleet voor de oorlog, stierf van de honger. Zijn stalen lichaam leed niet aan een ziekte, het werd alleen maar elke dag dunner en dunner. Uiteindelijk viel hij in slaap, en werd hij niet meer wakker.” 

Het leven in het getto was een constante strijd om te overleven. Het gebrek aan goederen betekende dat geld nog amper waarde had. De onmogelijke restricties, opgelegd door de nazi’s, creëerde een zwarte markt vol eerste levensbehoeften – eten, medicijnen en warmtebronnen.

Yitskhok Rudashevski, Vilna:

 “Vader gaat aan de slag in de munitiedepots. Het is vol in huis en het stinkt naar rook. Zoals vele anderen ga ik op zoek naar brandhout. We slopen deuren, vloeren en verslepen hout. Mensen proberen van elkaar te jatten, en vechten over elk stukje hout, het eerste effect op de mens. Mensen worden gemeen, wreed tegen elkaar. […] Ik ga vaak mee werken met vader. Ik loop door de straten van Vilna, de groep gaat naar het munitiedepot. […] In de avond keer ik terug met de groep en val ik terug in het getto.” 

Vragen ter discussie

• Eva, Dawid en Yitskhok beschrijven verschillende aspecten van het leven in de getto’s. Welk beeld krijg je van deze fragmenten?

Voor de docent: Ieder kind heeft andere observatie over de nieuwe realiteit: Eva benadrukt de zware straffen, ook voor kinderen. Dawid schrijft met hoge nood over de honger. De dood van zijn buurman raakt hem enorm, en ook hij denkt in het getto te sterven. Yitskhok beschrijft de zoektocht naar brandstof, terwijl zijn vader werkt in het depot. Ook wijst hij naar de wreedheid tussen mensen terwijl zij proberen te overleven.

Ondanks de zware situaties waarin de Joodse kinderen zich bevonden, waren er nog vele met hoop voor en dromen over de toekomst. Deze wensen kwamen vaak naar voren in hun dagboeken, tekeningen en gedichten.

Avraham Koplowicz werd in 1930 geboren in Lódz. Gedurende de oorlog leefde hij in Lódz, en werd later gedeporteerd naar Auschwitz en daar vermoord. Zijn notitieboek, vol tekeningen en gedichten, overleefde de oorlog.

Een droom
door Avraham Koplowicz

Wanneer ik groot ben en twintig jaar,

Ga ik de wereld ontdekken, hier en daar

Ik neem plaats in een gemotoriseerde vogel

En verlaat deze blauwe kogel

Ik vlieg, zeil, zweef,

Over verre werelden, ik leef

Ik vlieg over rivieren en zeeën

Hemelwaarts zal ik stijgen, zal ik bloeien als de orchideeën

De wolk mijn zuster, de wind mijn broeder, […] 

Vragen ter discussie

Vele kinderen toonden hun hoop voor de toekomst gedurende de oorlog.

• Avraham schreef dit gedicht terwijl in verschrikkelijke omstandigheden in het getto van Lódz leefde. Toch laat de tekst iets heel anders zien – hoe kan dat? Wat is rol van de fantasie voor het overleven?

Moshe Flinker, 16, België:

December 8, 1942

 “Gedurende de laatste dagen vroeg mijn moeder naar mijn toekomst, en ik kon alleen maar lachen, maar toen ik alleen was, begon ik zelf hierover te denken. Wat moet er van mij worden? Het is duidelijk dat de huidige situatie niet voor altijd is – misschien nog een jaar of twee – maar daarna? Ooit zal ik mijn eigen broek moeten ophouden. […] Na veel piekeren en denken, ben ik eruit. Ik ga een staatsman worden.” 

Vragen ter discussie

• Wat kunnen we opmaken uit dit fragment over Moshe’s houding aangaande de oorlog?
• Welke invloeden, indien die er zijn, speelden mee op het besluit van Moshe om een staatsman te willen worden?

Op 7 april 1944, nadat zij verlinkt werden aan de Gestapo, werd de hele familie Flinker opgepakt en uiteindelijk gedeporteerd naar Auschwitz-Birkenau. Daar werden Moshe en zijn ouders vermoord.

Eva Heyman, 13, Nagyvarad, Hongarije:

30 mei 1944:

“[..] Lief dagboek, ik wil niet dood; ik wil leven ook als dat betekent dat ik de enige ben die hier mag blijven. Ik zou wachten voor het einde van de oorlog op een zolder, op het dak, of in een verborgen keldertje. [..] zolang ze me maar niet vermoorden, dat ze me laten leven, [..] Ik kan niet meer schrijven, lief dagboek, de tranen lopen over mijn wangen, ik ga snel naar Mariska… (einde van het dagboek)” 

Eva werd opgepakt door de nazi’s, samen met haar opa en oma, en gedeporteerd naar Auschwitz-Birkenau, waar zij is vermoord. Eva was 13 jaar oud.