Algemeen

De International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA) is een samenwerkingsverband tussen landen, academici en experts op het gebied van herdenking. Haar doel is om onderzoek naar en onderwijs over de Holocaust te bevorderen en te versterken, en om de herinnering aan de Holocaust in leven te houden.  

De IHRA werd in 1998 opgericht op initiatief van toenmalig Zweeds premier Göran Persson. Hij verhief herinnering van de Holocaust en het belang van herinneringseducatie voor democratie en racismebestrijding tot een speerpunt in zowel zijn binnen- als buitenlandbeleid. In het oprichtingsdocument, de Stockholm Declaration, verklaren de listaten van de IHRA dat: 

• De Holocaust de pijlers van onze beschaving fundamenteel heeft aangetast; 
• De omvang van de door de Holocaust voor altijd in ons collectieve geheugen gegrift moet blijven; 
• De mensheid nog steeds getekend wordt door volkerenmoord, etnische zuiveringen, racisme, antisemitisme en xenofobie, en 
• Het onze plicht is om de herinnering aan hen die omgekomen zijn, levend te houden, onder andere met behulp van onderwijs en wetenschap 

Inmiddels kent de IHRA ruim 30 lidstaten, waaronder Nederland. 

Hoewel ieder land een unieke geschiedenis met de Holocaust heeft, is het waardevol om kennis en ideeën uit te wisselen over beleid ten aanzien van herdenking en onderwijs. De IHRA speelt daarin een ondersteunende rol door overheden en experts bij elkaar te brengen en zo beleid voor herinnering en tegen holocaustverdraaiing aan te scherpen. 

Uit deze missie ontstond de behoefte om een uniforme werkdefinitie van antisemitisme op te stellen, die autoriteiten in verschillende landen in staat stelt op een gedegen manier antisemitisme te herkennen. Daarnaast heeft de IHRA ook werkdefinities opgesteld van holocaustontkenning en -verdraaiing en van antiziganisme. 

In 2016 heeft de IHRA een Internationale Werkdefinitie van antisemitisme aangenomen. Deze is opgesteld door experts en overheden. 

Antisemitisme is een complex historisch gevormd fenomeen, en doet zich tot de dag van vandaag voor als (strafbare) discriminatie. De IHRA-werkdefinitie is echter nadrukkelijk geen academische of juridische definitie. 

Het heeft als voornaamste doel om beleidsmakers en andere autoriteiten antisemitisme beter te helpen herkennen in hun dagelijkse werk, en om daar eensgezindheid in aan te brengen. Het is geen blauwdruk om zaken als antisemitisch te bestempelen; de aangedragen voorbeelden van antisemitisme moeten altijd in hun context worden gewogen. 

Werkdefinitie: “Antisemitisme is een bepaald beeld van Joden, dat zich kan uiten als haat tegen Joden. Retorische en fysieke uitingen van antisemitisme worden gericht tegen Joden of niet-Joden en/of hun bezittingen, tegen instellingen van de Joodse Gemeenschap, en religieuze voorzieningen.” 

Deze uitingen kunnen daarbij ook gericht zijn tegen de staat Israel, die wordt gezien als een Joodse collectiviteit. In de antisemitisme overtuiging worden Joden er regelmatig van beschuldigd dat zij samenzweren met als doel de mensheid schade toe te brengen. Ook wordt antisemitisme vaak gebruikt om Joden de schuld te geven van “waarom dingen verkeerd gaan”. Antisemitisme uit zich in spraak, tekst, visuele vorm en in daden, waarbij gebruik wordt gemaakt van kwaadaardige stereotypes en negatieve karaktereigenschappen.

Hedendaagse voorbeelden van antisemitisme in het openbare leven, de media, scholen, de werkvloer en in de religieuze sfeer kunnen, de context in overweging genomen, het volgende omvatten, maar zijn niet beperkt tot:

• het oproepen tot, ondersteunen of rechtvaardigen van het vermoorden of letsel toebrengen aan Joden in naam van een radicale ideologie of een extremistische religieuze levensopvatting;
• het uiten van leugenachtige, ontmenselijkende, demoniserende of stereotyperende beweringen over Joden in het algemeen of over de macht van Joden als collectief, met name maar niet uitsluitend de mythe van een wereldwijde Joodse samenzwering, of van Joden die de macht hebben over de media, de economie, de regering of andere instellingen binnen de samenleving;
• het beschuldigen van Joden dat zij als volk verantwoordelijk zijn voor echte of ingebeelde wandaden gepleegd door één Joodse persoon of groep, of zelfs voor daden gepleegd door niet-Joden;

• het ontkennen van de genocide op het Joodse volk als geheel gepleegd door nationaalsocialistisch Duitsland en haar medestanders en handlangers gedurende de Tweede Wereldoorlog (de Holocaust), en verder de omvang, de gebruikte methodes (bv. gaskamers) en het feit dat de genocide opzettelijk werd uitgevoerd;
• het beschuldigen van het Joodse volk, of de staat Israel, van het verzinnen of overdrijven van de Holocaust;
• het beschuldigen van Joodse burgers dat hun loyaliteit meer ligt bij de staat Israel of bij de beweerde prioriteiten van Joden wereldwijd, dan bij de belangen van hun eigen land.
• Voorbeelden van de manieren waarop antisemitisme zich, gezien de algemene context, uit in verband met de staat Israel kunnen omvatten:

• het Joodse volk het recht op zelfbeschikking ontzeggen, bijvoorbeeld door te stellen dat het bestaan van de staat Israel een racistische onderneming is;

• het meten met twee maten door van Israel gedrag te verlangen dat niet wordt verwacht of geëist van enig andere democratische staat;
• het gebruiken van symbolen en beelden die verbonden zijn met klassiek antisemitisme (bv. beweren dat de Joden Jezus hebben vermoord, of het bloedsprookje) om Israel of Israëli’s te typeren;
• vergelijkingen trekken tussen het hedendaags Israëlische beleid en dat van de Nazi’s;
• Joden collectief verantwoordelijk houden voor de daden van de staat Israel. Echter, kritiek op Israel die vergelijkbaar is met kritiek tegen een ander land kan niet worden beschouwd als antisemitisch.

Antisemitische daden zijn crimineel als deze als zodanig zijn gedefinieerd in de wet (zoals de ontkenning van de Holocaust of het verspreiden van antisemitisch materiaal in sommige landen).

Criminele daden zijn antisemitisch wanneer het doelwit van de aanval, of het nu mensen of bezittingen zijn (zoals gebouwen, scholen, gebedsplaatsen en begraafplaatsen) gekozen zijn, omdat deze Joods zijn, zijn verbonden aan Joden of als zodanig worden gezien.

Antisemitische discriminatie is het Joden ontzeggen van mogelijkheden of diensten die wel beschikbaar zijn voor anderen. Antisemitische discriminatie is in veel landen verboden.

De 31 lidstaten van de IHRA hebben de Werkdefinitie van Holocaustontkenning en -verdraaiing aangenomen tijdens de plenaire vergadering van de IHRA in Toronto op 10 oktober 2013. 

Deze werkdefinitie van Holocaustontkenning en -verdraaiing is ontwikkeld door de experts in het IHRA-comité dat zich bezighoudt met antisemitisme en Holocaustontkenning, in samenwerking met de regeringsvertegenwoordigers binnen de IHRA. 
 
Om de IHRA bij haar werk te ondersteunen, heeft het comité voor antisemitisme en Holocaustontkenning van de IHRA een nota opgesteld over Holocaustontkenning en –verdraaiing. Het comité actualiseert de nota met behoud van eerdere versies.  

Werkdefinitie van Holocaustontkenning en -verdraaiing

De huidige definitie is een uiting van het besef dat Holocaustontkenning en -verdraaiing op nationaal en internationaal niveau moeten worden bestreden en aan de kaak moet worden gesteld. Holocaustontkenning en –verdraaiing dient op mondiaal niveau te worden onderzocht. De IHRA neemt hierbij de volgende juridisch niet-bindende werkdefinitie aan als haar werkinstrument.

IHRA beschouwt Holocaustontkenning als het discours en propaganda die de historische realiteit en de omvang van de vernietiging van de Joden door de nazi's en hun handlangers tijdens de Tweede Wereldoorlog, bekend als de Holocaust of Sjoa, ontkennen. Holocaustontkenning verwijst specifiek naar elke poging om te beweren dat de Holocaust/Sjoa niet heeft plaatsgevonden.

Holocaustontkenning kan inhouden dat het bestaan en gebruik van de belangrijkste instrumenten voor het vermoorden van het Joodse volk (zoals gaskamers, massaexecuties, uithongering en marteling) of de opzettelijkheid van de genocide op het Joodse volk in het openbaar wordt ontkend of in twijfel wordt getrokken.

Holocaustontkenning in haar verschillende vormen is een uiting van antisemitisme. Ontkenning van de genocide op de Joden is een poging om de ideologie van het nationaalsocialisme en antisemitisme vrij te pleiten van schuld aan of verantwoordelijkheid voor de genocide op het Joodse volk. Vormen van Holocaustontkenning omvatten ook het beschuldigen van de Joden van overdrijving van de Holocaust of het gebruiken van de Sjoa voor politiek of financieel gewin, alsof de Sjoa het resultaat is van een samenzwering die door de Joden zelf zou zijn beraamd. Het doel hiervan is de Joden te beschuldigen en antisemitisme wederom legitiem te maken.

De doelstellingen van Holocaustontkenning zijn vaak het weer doen opleven van openlijke vormen van antisemitisme en het bevorderen van politieke ideologieën en voorwaarden die mogelijk maken dat dit soort gebeurtenissen – waarvan men het bestaan ontkent - wederom kan ontstaan.

Vervorming van de Holocaust verwijst onder meer naar:

1. Bewuste inspanningen om de misdadigheid en gevolgen van de Holocaust of de belangrijkste elementen ervan te minimaliseren, met inbegrip van het vrijpleiten collaborateurs en bondgenoten van nazi-Duitsland;
2. Grove minimalisering van het aantal slachtoffers van de Holocaust in tegenspraak met betrouwbare bronnen;
3. Pogingen om de Joden de schuld te geven van het veroorzaken van genocide op hun eigen volk;
4. Uitspraken die de Holocaust als een positieve historische gebeurtenis doen voorkomen. Deze uitspraken zijn geen Holocaustontkenning, maar zijn er nauw mee verbonden als een radicale vorm van antisemitisme. Zij kunnen suggereren dat de Holocaust niet ver genoeg ging in het bereiken van het doel van ’de definitieve oplossing van het Joodse vraagstuk’;
5. Pogingen om de schuld en verantwoordelijkheid voor de oprichting van door nazi-Duitsland bedachte en beheerde concentratie- en vernietigingskampen te vertroebelen en te verschuiven naar andere staten of etnische groepen.

De volgende definitie en toelichting zijn helaas niet in het Nederlands beschikbaar gesteld:  

About the IHRA working definition of antigypsyism/anti-Roma discrimination:

The effort to draft a working definition of antigypsyism/anti-Roma discrimination was spearheaded by experts in the Committee on the Genocide of the Roma in consultation with representatives of civil society. The IHRA adopted this non-legally binding working definition by consensus in an extraordinary Heads of Delegation meeting on 8 October 2020.

The non-legally binding working definition of antigypsyism/anti-Roma discrimination*

Adopted on 8 October 2020

Acknowledging with concern that the neglect of the genocide of the Roma has contributed to the prejudice and discrimination that many Roma** communities still experience today, and accepting our responsibility to counter such forms of racism and discrimination (Articles 4 and 7 of the IHRA 2020 Ministerial Declaration, article 3 of the Stockholm Declaration), the IHRA adopts the following working definition of antigypsyism/anti-Roma discrimination:

Antigypsyism/anti-Roma discrimination is a manifestation of individual expressions and acts as well as institutional policies and practices of marginalization, exclusion, physical violence, devaluation of Roma cultures and lifestyles, and hate speech directed at Roma as well as other individuals and groups perceived, stigmatized, or persecuted during the Nazi era, and still today, as “Gypsies.” This leads to the treatment of Roma as an alleged alien group and associates them with a series of pejorative stereotypes and distorted images that represent a specific form of racism.

To guide the IHRA in its work, the following is being recognized:

Antigypsyism/anti-Roma discrimination has existed for centuries. It was an essential element in the persecution and annihilation policies against Roma as perpetrated by Nazi Germany, and those fascist and extreme nationalist partners and other collaborators who participated in these crimes.

Antigypsyism/anti-Roma discrimination did not start with or end after the Nazi era but continues to be a central element in crimes perpetrated against Roma. In spite of the important work done by the United Nations, the European Union, the Council of Europe, the Organization for Security and Cooperation in Europe, and other international bodies, the stereotypes and prejudices about Roma have not been delegitimized or discredited vigorously enough so that they continue to persist and can be deployed largely unchallenged.

Antigypsyism/anti-Roma discrimination is a multi-faceted phenomenon that has widespread social and political acceptance. It is a critical obstacle to the inclusion of Roma in broader society, and it acts to prevent Roma from enjoying equal rights, opportunities, and gainful social-economic participation.

Many examples may be given to illustrate antigypsyism/anti-Roma discrimination. Contemporary manifestations of antigypsyism/anti-Roma discrimination could, taking into account the overall context, include, but are not limited to:

• Distorting or denying persecution of Roma or the genocide of the Roma.
• Glorifying the genocide of the Roma.
• Inciting, justifying, and perpetrating violence against Roma communities, their property, and individual Roma.
• Forced and coercive sterilizations as well as other physically and psychologically abusive treatment of Roma.
• Perpetuating and affirming discriminatory stereotypes of and against Roma.

• Blaming Roma, using hate speech, for real or perceived social, political, cultural, economic and public health problems.
• Stereotyping Roma as persons who engage in criminal behavior.
• Using the term “Gypsy” as a slur.
• Approving or encouraging exclusionary mechanisms directed against Roma on the basis of racially discriminatory assumptions, such as the exclusion from regular schools and institutional procedures or policies that lead to the segregation of Roma communities.
• Enacting policies without legal basis or establishing the conditions that allow for the arbitrary or discriminatory displacement of Roma communities and individuals.

• Holding Roma collectively responsible for the real or perceived actions of individual members of Roma communities.
• Spreading hate speech against Roma communities in whatever form, for example in media, including on the internet and on social networks.

* The use of the national equivalent of the term is recommended, Canada and the United States uses the term anti-Roma racism.

** The word ‘Roma’ is used as an umbrella term which includes different related groups, whether sedentary or not, such as Roma, Travellers, Gens du voyage, Resandefolket/De resande, Sinti, Camminanti, Manouches, Kalés, Romanichels, Boyash/Rudari, Ashkalis, Égyptiens, Yéniches, Doms, Loms and Abdal that may be diverse in culture and lifestyles. The present is an explanatory footnote, not a definition of Roma.

Bron: IHRA

“Niet zo lang geleden werden gewone mensen in heel Europa medeplichtig aan de moord op hun buren. Wat zal de scholing van onze jonge mensen betekenen als ze deze afschuwelijke waarheid niet onder ogen krijgen te zien? 

Want de Holocaust was niet alleen een ramp voor de miljoenen slachtoffers, Joden, Roma Sinti, homo’s, Polen en vele anderen. 

Het was ook een ramp voor ons zelfbeeld, van wie we zijn, ons geloof in de mensheid en het geloof in de westerse vooruitgang en ‘beschaving’. Als we niet bereid zijn om na te denken en te leren over wat er mis is gegaan in het Interbellum waardoor mensen in staat waren tot het volgende: staatsvervolging van politieke tegenstanders, massamoord op gehandicapten, genocide op de Roma, en uiteindelijk een poging om elke laatste Joodse man, vrouw en kind te vermoorden, hoe kunnen we ons nu dan beschouwen als ontwikkelde mensen? 

Leren over dergelijke gebeurtenissen kan zeer verontrustend en schokkend zijn. Onze bronnen en hulpmiddelen helpen leerkrachten jonge mensen te ondersteunen bij het omgaan met deze krachtige en soms desoriënterende gevoelens, hen te helpen zichzelf te uiten en hun emotionele geletterdheid te ontwikkelen. Het benadrukt ook hoe en waarom de Holocaust plaatsvond door middel van gedetailleerde historische materialen over de meest uitgebreid gedocumenteerde, intensief onderzochte en best begrepen genocide in de menselijke geschiedenis. 

Deze combinatie van het affectieve en het cognitieve domein is essentieel als we ons willen inzetten voor genocidepreventie en, door zorgvuldige vergelijking met andere voorbeelden van massaal geweld, de waarschuwingssignalen van toekomstige wreedheden beter te kunnen identificeren en te begrijpen wat voor soort interventies beschikbaar zijn om ze te voorkomen.” 

Holocaustontkenning en -bagatellisering begint helaas langzaam weer salonfähig te worden. Hiermee wordt de herinnering aan de 102.000 Nederlandse slachtoffers vertrapt en weggemoffeld. Het is uiterst pijnlijk als mensen van nu, zo'n 75 jaar na dato, beweren dat de Holocaust een verzinsel of een complot zou zijn. Het is een gotspe, en getuigt van tunnelvisie. Mede daarom is goed Holocaustonderwijs zo belangrijk. In een tijd waarin iedereen van alles kan verspreiden op internet, is het goed en helder kennis overbrengen op scholen van enorm belang. 

Begrip van de Holocaust en van de keuzes die mensen toen maakten, kunnen leerlingen ook helpen bij het ontwikkelen van historisch en moreel besef, en inzien dat de geschiedenis bestaat uit zware beslissingen die mensen namen. Leerlingen moeten meekrijgen wat een moeilijke keuzes dit waren: meehelpen met het verzet of de onderduik? Of proberen hun eigen hachje te redden, ook ten koste van andermans leven? Of simpel wegkijken en je ogen sluiten voor het geweld in de straten? Door het stellen van zulke vragen zullen leerlingen zich moeten verplaatsen in de schoenen van mensen uit de Tweede Wereldoorlog die voor zulke keuzes werden gesteld. Door het kritisch bevragen van leerlingen over dit soort ethische kwesties kan het hen helpen met het verder ontwikkelen van hun eigen morele kompas. Leren over de Holocaust kan dus meer zijn dan alleen maar lessen trekken uit het verleden zijn, het kan leerlingen ook helpen met kwesties over moraliteit en ethiek. 

Dit betekent alleen niet dat de Holocaust een soort canvas moet zijn voor lessen over goed en kwaad. Kennis over de gebeurtenissen zelf is van essentieel belang. Zonder kennis van de verschrikkingen van Auschwitz en Treblinka, zonder kennis van het groeiende antisemitisme voorafgaand en zonder kennis van de daden van gewone Europeanen tussen 1933 en 1945 kunnen leerlingen niet een compleet beeld krijgen van onze geschiedenis. Natuurlijk, de Holocaust is een sterk voorbeeld van lessen over goed en fout. Maar zonder primaire kennis over de historische gebeurtenissen, hebben lessen erover weinig zin.

Tevens, als we de Holocaust simpelweg veranderen in een metafoor voor de 'lessen' die we onze leerlingen willen leren, doen we af aan de uniciteit van deze historische gebeurtenis, en ontnemen wij hen de kennis van wat de Holocaust zo uniek maakte.

Hoe is het mogelijk dat niet lang geleden, in heel Nederland en bijna heel Europa, mensen meewerkten aan de moord op hun Joodse buren? Waarom deden mensen niet meer om hen te redden? Hoe verhoudt de genocide op het Europese Jodendom zich tot de andere wreedheden die door de nazi's zijn begaan: de genocide op de Roma en Sinti; de massamoord op gehandicapten; de genocide van Polen, Russen en Joegoslaven; de vervolging en moord op politieke tegenstanders, Jehova’s Getuigen, homoseksuelen en anderen? Hoe reageerden de slachtoffers, en in hoeverre verzetten ze zich tegen de zich ontvouwende genocide?

Zonder dit soort vragen kunnen leerlingen geen goed beeld krijgen van de historische realiteit van de Holocaust, en tevens niet goed beseffen waarom mensen de keuzes maakten die zijn toen maakten. Historisch besef, een plaatselijke focus, keuzevrijheid en een nadruk op de dilemma's waar mensen voor stonden zijn van groot belang voor degelijk en verantwoord onderwijs over de Holocaust.

1. De Holocaust is één van de belangrijkste gebeurtenissen van de twintigste eeuw en van de menselijke geschiedenis. Voor het eerst in het moderne tijdperk probeerde men een heel volk uit te roeien, maar ook de cultuur en geschiedenis van dat volk. De Holocaust moet worden bestudeerd omdat het de grondslagen van onze beschaving fundamenteel ter discussie stellen. 
2. De geschiedenis van de Holocaust helpt leerlingen na te denken over machtsuitoefening en machtsmisbruik, en over de rol en verantwoordelijkheid van individuen, organisaties en staten ten opzichte van schendingen van de mensenrechten. Het vergroot hun bewustzijn dat het gevaar van een genocide nu en in de toekomst werkelijk bestaat. 
3. Door de Holocaust te bestuderen beseffen de leerlingen beter wat vooroordelen, racisme, antisemitisme en stereotypering in de samenleving kunnen aanrichten. Leerlingen worden zich bewuster van de waarde van een pluralistische samenleving en kunnen inzicht ontwikkelen in de positie van minderheden en hun betrokkenheid vergroten. 
4. De Holocaust laat ook zien hoe een moderne natiestaat haar bestuursapparaat en haar technologische expertise kan gebruiken ten behoeve van een beleid van genocide. Massamanipulatie door middel van propaganda was een belangrijk onderdeel daarvan. 
5. De Holocaust laat zien wat er gebeurt als mensen zwijgen en onverschillig zijn, terwijl anderen onderdrukt en bedreigd worden. 
6. Wanneer leerlingen meer leren over de historische, sociale, religieuze, politieke en economische aspecten van de Holocaust, worden zij zich ook meer bewust van de complexiteit van het historische proces. Ze zien hoe het samenkomen van diverse factoren bij kan dragen aan de desintegratie van democratische waarden. Ze beseffen dan ook beter dat het de verantwoordelijkheid is van burgers in een democratische maatschappij om te leren gevaarlijke tendensen te signaleren en te weten wanneer ze in actie moeten komen. 
7. De Holocaust is in de cultuur van veel landen een centraal thema geworden. Dit komt onder meer tot uiting in media en massacultuur. Onderwijs over de Holocaust biedt leerlingen gelegenheid hun historische kennis te verruimen en hun vaardigheden te ontwikkelen. Hierdoor kunnen ze de diverse culturele uitingsvormen, waaronder films en boeken over de Holocaust, beter begrijpen en beoordelen.